Châteaurenault (1898)

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Châteaurenault
Ilustracja
Klasa

krążownik pancernopokładowy

Typ

pojedynczy okręt

Historia
Stocznia

Forges et Chantiers de la Méditerranée, La Seyne Francja

Położenie stępki

23 maja 1896

Wodowanie

12 maja 1898

 Marine nationale
Nazwa

Châteaurenault

Wejście do służby

10 października 1902

Zatopiony

14 grudnia 1917

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność

normalna 8043 t

Długość

139,38 m

Szerokość

17 m

Zanurzenie

7,4 m

Napęd
3 maszyny parowe VTE o mocy indykowanej 24 023 KM, 16 kotłów, 3 śruby
Prędkość

24 w.

Zasięg

7120 Mm przy prędkości 11,4 w.

Uzbrojenie
2 działa 164,7 mm (2 × I)
6 dział 138,6 mm (6 × I)
12 dział 47 mm
3 działa 37 mm
Opancerzenie
pokład: do 90 mm
artyleria: 54 mm
wieża dowodzenia: 160 mm
Załoga

567

Multimedia w Wikimedia Commons

Châteaurenault – francuski krążownik pancernopokładowy z przełomu XIX i XX wieku. Był jedynym zbudowanym okrętem swojego typu, projektowanym z myślą o zwalczaniu żeglugi. Służył we francuskiej marynarce wojennej podczas I wojny światowej na Morzu Śródziemnym, od 1916 roku jako transportowiec wojska. Został zatopiony 14 grudnia 1917 roku przez niemiecki okręt podwodny na Morzu Jońskim.

Okręt miał wyporność normalną około 8000 ton, a jego główne uzbrojenie stanowiły dwa działa kalibru 164,7 mm i sześć dział kalibru 138,6 mm. Napędzały go maszyny parowe, pozwalające na osiąganie prędkości 24 węzłów.

Zamówienie i budowa[edytuj | edytuj kod]

„Châteaurenault” był jednym z dwóch dużych krążowników pancernopokładowych zbudowanych pod koniec XIX wieku dla marynarki francuskiej według różnych projektów specjalnie z myślą o działaniach rajderskich – zwalczaniu żeglugi na odległych liniach komunikacyjnych[1]. We władzach decydujących o rozwoju marynarki francuskiej ścierały się wówczas poglądy zwolenników tzw. młodej szkoły – Jeune École i tradycjonalistów, czego jednym z efektów była budowa licznych pojedynczych okrętów o różnych charakterystykach w celu poszukiwania optymalnych rozwiązań[1]. W ostatniej dekadzie XIX wieku artyleria średniego kalibru strzelająca pociskami wybuchowymi spowodowała stopniowe odejście od dużych krążowników pancernopokładowych na rzecz lepiej chronionych krążowników pancernych, lecz mimo to zdecydowano się na budowę nowych okrętów w tym układzie konstrukcyjnym, zakładając, że dzięki wysokiej prędkości ponad 23 węzłów będą one w stanie uciec silniejszym przeciwnikom[1]. Wielkość nowych krążowników wynikała z wymogu posiadania silnych maszyn i dużego zapasu węgla, pozwalających na uzyskanie wysokiej prędkości i oceanicznego zasięgu[2]. Wobec przewidywanego zastosowania przeciw statkom, mniej istotne było natomiast silne uzbrojenie i opancerzenie[2]. Wzorowano się w tym zakresie na amerykańskich krążownikach typu Columbia, budowanych w tym samym celu[3]. Inicjatywa budowy takich okrętów wyszła w 1894 roku ze strony Ministra Marynarki Felixa Faure′a[4]. Projekty zaproponowały trzy francuskie stocznie, z czego Rada Prac Marynarki wybrała do realizacji 23 lipca 1895 roku dwa: „Guichen” i „Châteaurenault”[4]. Początkowo nazwano je nową klasą szybkich krążowników (fr. croiseur rapide), lecz ostatecznie w 1897 roku zostały zaklasyfikowane jako krążowniki I klasy[5]. Oba okręty powstały według tej samej specyfikacji, lecz całkowicie różniły się konstrukcją[6]. Ich koncepcja jednak okazała się chybiona, gdyż w tym czasie już w Wielkiej Brytanii, uznawanej za potencjalnego wroga, powstawały lepiej chronione silniejsze krążowniki o podobnej prędkości[7].

12 października 1895 roku zamówiono drugi z okrętów w stoczni Forges et Chantiers de la Méditerranée w La Seyne[8]. Autorem jego projektu był inż. Amable Lagane[7]. Otrzymał nazwę „Châteaurenault” na cześć francuskiego admirała François Louis Rousselet markiza de Châteaurenault (1637–1716)[2]. Stępkę pod budowę okrętu położono 23 maja 1896 roku[6][8]. Kadłub wodowano 12 maja 1898 roku[6]. 24 października 1899 roku okręt został przejęty przez marynarkę do prób[8]. W 1900 roku rozpoczęto próby morskie, które przebiegały z problemami dotyczącymi wibracji maszyn oraz wałów śrub[9]. Po wymianie wałów i poprawkach maszyn, próby kontynuowano w 1901 i 1902 roku[9]. Okręt wszedł do służby 10 października 1902 roku[6][8]. Koszt budowy wyniósł 16,122 mln franków (równowartość 640 tys. funtów szterlingów)[10].

Opis[edytuj | edytuj kod]

Ogólna architektura i konstrukcja[edytuj | edytuj kod]

Uproszczony szkic, z zaznaczonym opancerzeniem

Ogólna architektura „Châteaurenault” była klasyczna dla krążowników, z grupą czterech kominów w równomiernych odstępach na śródokręciu, odprowadzających spaliny z umieszczonych tam w układzie liniowym czterech kotłowni[6]. Maszynownie znajdowały się zaś za nimi, w stronę rufy. Układ taki, typowy dla krążowników brytyjskich i innych państw, był jednak unikalny wśród nowo budowanych okrętów francuskich i „Châteaurenault” pozostał jedynym francuskim krążownikiem o takim wyglądzie i z czterema kominami w jednej grupie[11]. Okręt był gładkopokładowy, z trzema ciągłymi wewnętrznymi pokładami[10]. Przykrywający je górny pokład ciągnął się na całą długość okrętu[a]. Na pokładzie dziobowym było umieszczone pojedyncze działo, za nim, blisko dziobu, niewielka nadbudówka z masztem, a dalej grupa kominów[12]. Na rufie znajdował się drugi maszt, mała pokładówka i działo[12]. Burty miały pochylenie dośrodkowe[7]. Dziobnica była pionowa, co razem ze zwodowanym wcześniej „Guichen” stanowiło odejście od charakterystycznych dziobnic taranowych w formie pługa wcześniejszych krążowników francuskich[13]. Rufa była natomiast ukształtowana w sposób typowy dla statków, silnie nawisająca w tył nad pionową stewą rufową[14]. Według konstruktora Amable′a Lagane′a, dziób i rufa były celowo upodobnione do statków pasażerskich dla utrudnienia identyfikacji z daleka[b]. Zastosowanie takiej formy rufy umożliwiło umieszczenie tam obszernych pomieszczeń oficerskich[10].

Kadłub był podzielony 11 grodziami poprzecznymi na 12 głównych przedziałów wodoszczelnych, a ogółem miał 103 przedziały wodoszczelne[c]. Dno podwójne ciągnęło się tylko pod kotłowniami i maszynowniami[15]. Dno z zewnątrz nie miało miedzianego obszycia, stosowanego na okrętach przewidzianych do stałej służby w koloniach[1].

Wyporność normalna wynosiła po zbudowaniu 8042,7 ton, a pełna 8313 ton[d]. Długość całkowita okrętu wynosiła 139,38 m, a między pionami 135 m[8]. Szerokość wynosiła 17 m[8][6]. Zanurzenie średnie wynosiła 6,85 m, a na rufie 7,4 m[8].

Opancerzenie[edytuj | edytuj kod]

Opancerzenie okrętu obejmowało przede wszystkim wewnętrzny pokład pancerny w rejonie linii wodnej, wykonany z miękkiej stali, charakterystyczny dla krążowników pancernopokładowych, ze skosami po bokach schodzącymi poniżej linii wodnej. Był on podobny do „Guichena”, różniąc się jedynie nieco grubszym pancerzem na skosach, kompensującym to, że były nachylone pod większym kątem od poziomu (36°)[10][16]. W środkowej poziomej części miał on grubość 35 mm, a boczne skosy miały na większości długości grubość 90 mm w górnej części i 60 mm w dolnej pod linią wodną – przy tym do ogólnej grubości wliczane jest podłoże z dwóch warstw stali konstrukcyjnej grubości łącznie 15 mm[8][17]. W kierunku dziobu i rufy pokład pancerny był cieńszy: 65 mm w górnej części i 45 mm w dolnej części, wraz z podłożem[8][e]. Starsze publikacje podawały błędnie grubość pokładu pancernego do 100 mm[18]. Burty były dodatkowo chronione w rejonie linii wodnej przez dodatkową warstwę poszycia z utwardzanej stali grubości 10 mm na wysokość 4,1 m, niestanowiącą pancerza, oraz przylegające od wewnątrz specjalne puste przedziały (koferdamy) nad skosami pasa pancernego[8].

Artyleria główna była chroniona przez głębokie maski pancerne ze stali chromoniklowej grubości 54 mm – w formie skrzyń dla dział 164,7 mm i środkowych dział 138,6 mm oraz cylindrów dla pozostałych dział tego kalibru[19]. Kazamaty miały pancerz 40 mm[6]. Wieża dowodzenia miała opancerzenie ścian grubości 160 mm, dachu 40 mm i podłogi 15 mm, a pod nią był szyb komunikacyjny o ścianach grubości 70 mm[19]. Łączna masa pancerza wynosiła około 500 ton[16].

Uzbrojenie[edytuj | edytuj kod]

„Châteaurenault” od rufy, podczas uzupełniania węgla w Tulonie podczas I wojny światowej. Widoczna rufowa kazamata.

Okręt miał artylerię główną składającą się z dwóch pojedynczych armat kalibru 164,7 mm i sześciu kalibru 138,6 mm[6]. Działa kalibru 164,7 mm w stanowiskach z maskami pancernymi były ustawione na pokładzie na dziobie i rufie. Były one modelu M1893, o długości lufy 45 kalibrów (L/45)[20]. Strzelały pociskami przeciwpancernymi o masie 54,2 kg lub półpancernymi o masie 52,6 kg[21]. Po trzy działa kalibru 138,6 mm były umieszczone na każdej z burt, dziobowe i rufowe w kazamatach, a na śródokręciu na sponsonach[5]. Działa te były również modelu M1893, o długości lufy L/45[20]. Strzelały pociskami przeciwpancernymi lub półpancernymi o masie 35 kg[21]. Dziobowe i rufowe pary dział burtowych mogły prowadzić ogień w kierunku odpowiednio dziobu lub rufy i na burtę, natomiast działa na sponsonach miały kąt ostrzału około 180° (możliwość prowadzenia ognia na wprost w kierunku dziobu lub rufy była jednak teoretyczna, z uwagi na uszkadzanie kadłuba i iluminatorów od podmuchu)[22]. Zapas amunicji wynosił nominalnie 535 pocisków kalibru 164,7 mm i 1347 pocisków kalibru 138,6 mm, a maksymalnie odpowiednio 590 i 1600[23]. Uzbrojenie to, takie same jak w „Guichen”, uważane było jednak za zbyt słabe w stosunku do wielkości okrętu[23].

Uzbrojenie pomocnicze stanowiło 12 dział kalibru 47 mm Hotchkiss M1885 L/40[24]. Były one rozmieszczone parami: na skrzydłach mostka, na pokładzie nad dziobowymi kazamatami, nad sponsonami dział na śródokręciu, przed rufowymi kazamatami i nad rufowymi kazamatami oraz na rufowym mostku[5]. Uzupełniały je trzy działka kalibru 37 mm Hotchkiss M1885 L/20, umieszczone po jednym nad dziobowymi kazamatami i na rufowej galeryjce[24]. Dla oddziałów desantowych okręt przenosił dwie armaty kalibru 65 mm M1881 L/16[8]. W kwietniu 1915 roku zdjęto w Breście dwa działka 47 mm, a w październiku w Bizercie kolejne dwa[8]. W 1916 roku cztery działa 47 mm zamieniono na przeciwlotnicze tego samego kalibru[8]. Okręt nie posiadał wyrzutni torped[23].

Wyposażenie do walki w nocy stanowiło sześć reflektorów średnicy 60 cm[8].

Napęd[edytuj | edytuj kod]

„Châteaurenault” był napędzany trzema trzycylindrowymi pionowymi maszynami parowymi potrójnego rozprężania[25]. W odróżnieniu od „Guichena”, siłownia była w klasycznym układzie liniowym i maszynownie były umieszczone za kotłowniami. Maszyny umieszczone były w trzech maszynowniach w rufowej części kadłuba, z tego dwie były równoległe obok siebie[25]. Napędzały one trzy śruby: czterołopatową o średnicy 4,4 m (środkowa) i trójłopatowe o średnicy 4,6 m[25]. Parę dostarczało 28 kotłów systemu Normand-Sigaudy[f], umieszczonych w czterech kotłowniach – przy tym 12 było dwustronnych, a cztery w dziobowej kotłowni jednostronne[25][26]. Miały one ciśnienie robocze 15 at[25]u Kotły nie sprawiały w tym okręcie większych problemów, natomiast problemy sprawiały maszyny parowe, które podczas prób musiały ulegać poprawkom[9]. Przez zamianę centralnej śruby z trzyłopatowej na czterołopatową w 1904 roku zlikwidowano wibracje przy prędkościach między 18 a 19,5 węzła, natomiast pozostały wibracje przy prędkościach między 20 a 22,5 węzła[8]. Projektowa moc indykowana siłowni wynosiła 23 000 KM, a prędkość 23 węzły[8]. Podczas prób 25 lipca 1902 roku krążownik osiągnął moc indykowaną 24 304 KM i prędkość 24,023 węzła[8].

Maksymalny zapas paliwa – węgla wynosił 1828 ton, a normalny 1300 ton[8][26]. Zasięg wynosił 7140 mil morskich przy prędkości 11,4 węzła[8][g].

Służba[edytuj | edytuj kod]

Przed I wojną światową[edytuj | edytuj kod]

Wkrótce po wejściu do służby 10 października 1902 roku, „Châteaurenault” został wysłany 30 października na Daleki Wschód, do francuskich Indochin, dla zamiany krążownika „D’Entrecasteaux”[8]. Został okrętem flagowym 2. Dywizji Eskadry Dalekowschodniej[16]. W 1904 roku w Sajgonie nadzorował internowany po bitwie na Morzu Żółtym rosyjski krążownik „Diana”[16]. 7 listopada 1904 roku „Châteaurenault” został uszkodzony na skale u brzegów Kochinchiny i 12 marca 1905 roku wyruszył do Francji na remont, zamieniony w roli okrętu flagowego przez „Guichen”[8]. Stacjonował następnie do 1910 roku w Cherbourgu[27]. 15 stycznia 1910 roku został przywrócony do czynnej służby i skierowany na Morze Śródziemne, lecz podczas przebazowania wszedł 30 stycznia tego roku na mieliznę na marokańskim wybrzeżu koło Tangeru, po zachodniej stronie Cieśniny Gibraltarskiej, doznając uszkodzeń kadłuba[h]. Został ściągnięty dopiero z pomocą brytyjskich holowników, a następnie francuskich krążowników „Du Chayla” i „Friant”, po czym dokowany w Gibraltarze i remontowany ostatecznie w Tulonie[27]. Przez kilka lat trwał spór sądowy o koszty holowania dla brytyjskich statków[26]. Do służby wrócił w kwietniu 1911 roku[27]. Służył do szkolenia, będąc w latach 1911-1913 okrętem flagowym dywizjonu szkolnego Atlantyku i bazą dla szkoły bosmanów[8]. Został następnie wycofany do rezerwy[27]. Planowano w 1914 roku przystosować go do roli jachtu państwowego dla prezydenta Francji, lecz nie doszło do tego z uwagi na konieczność remontu kotłów[26].

I wojna światowa[edytuj | edytuj kod]

Storpedowany „Châteaurenault” z niszczycielem „Mameluk” przy burcie

Po wybuchu wojny „Châteaurenault” początkowo znajdował się w remoncie[27]. Wchodził następnie w skład 2. Eskadry Lekkiej na wybrzeżu atlantyckim i używany był do patrolowania Zatoki Biskajskiej[26]. W maju 1915 roku został przeniesiony na Morze Śródziemne[26]. W lipcu tego roku został okrętem flagowym dowódcy francuskiej floty (Armée navale) Auguste′a Boué de Lapeyrère, a 12 grudnia 1915 roku – wiceadmirała Louis Dartige du Fournet[26]. Odbywał w tym charakterze między innymi rejsy z portów francuskich na Maltę (będącą bazą brytyjskiej Floty Śródziemnomorskiej)[27]. Od 7 lutego 1916 roku uczestniczył w bezskutecznych poszukiwaniach na Atlantyku niemieckiego krążownika pomocniczego – rajdera „Möwe”[26]. Bazował w tym czasie w Dakarze, po czym powrócił do Bizerty, gdzie przystosowano go do służby w charakterze transportowca wojska[28].

Od 11 września 1916 roku był wykorzystywany na Morzu Śródziemnym do transportu wojska do Grecji na front salonicki[26]. Przewoził tam m.in. rosyjskie wojska ekspedycyjne[26]. 4 października 1916 roku uratował 1200 rozbitków ze statku „Gallia”, storpedowanego przez okręt podwodny U-35[i].

14 grudnia 1917 roku rano, podczas rejsu transportowego z Tarentu do Grecji, „Châteaurenault” został storpedowany na Morzu Jońskim na północ od Kefalonii przez niemiecki okręt podwodny UC-38, który o 7:05 trafił go torpedą w prawą burtę w rejonie kotłowni, po czym o 7:30 lub 8:05 drugą torpedą w dziób[j]. Niszczyciele eskorty „Mameluk” i „Lansquenet” po drugim ataku wykryły i zatopiły okręt podwodny[28]. Na skutek wybuchów torped zginęło 12 członków załogi, natomiast pozostali członkowie załogi i żołnierze zostali przejęci przez niszczyciele eskorty „Mameluk” (710 ludzi) i „Lansquenet” (436 ludzi) oraz niszczyciel „Spahi” i pomocnicze trałowce „Verveine”, „Balsamine” i „Shamrock II”, które nadpłynęły na miejsce i przejęły 246 osób[28]. Krążownik zatonął na pozycji 38°15′N 20°22′E/38,250000 20,366667[29].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Według Roberts 2021 ↓, s. 236, okręt nie był gładkopokładowy, a miał pokład dziobowy i rufowy połączone nadburciami sprawiającymi takie wrażenie, lecz nie potwierdzają tego plany jednostki w Glock 2015 ↓, s. 65, pokazujące ciągły pokład z ustawionymi na nim działkami 47 mm.
  2. ↑ Tak według Lisycyn 2015 ↓, s. 360-361, jednak autor ten wskazuje, że w momencie rozpoczęcia budowy na świecie istniał tylko jeden liniowiec pasażerski z czterema kominami („Kaiser Wilhelm der Große”), lecz były one rozdzielone na dwie grupy, a czterokominowe liniowce o klasycznym wyglądzie w rodzaju „Lusitanii” i późniejszego „Titanica” zaczęły powstawać po kilku latach od budowy „Châteaurenault”. Nie mogło być więc mowy o celowym nawiązaniu do konkretnych statków, a raczej chodziło o ogólne cechy konstrukcyjne i być może podobieństwo do brytyjskich krążowników, od których odróżniała go głównie rufa.
  3. ↑ Tak Lisycyn 2015 ↓, s. 361, natomiast według Glock 2015 ↓, s. 62, miał 24 grodzie wodoszczelne.
  4. ↑ Tak autorytatywne opracowanie Roberts 2021 ↓, s. 236. W publikacjach można spotkać minimalnie odbiegającą wyporność normalną 8046 ton (Glock 2015 ↓, s. 62) i jej przeliczenie w długich tonach 7919 ts (Lisycyn 2015 ↓, s. 360), a także 7898 ts według Conway’s... 1979 ↓, s. 313
  5. ↑ Według Lisycyn 2015 ↓, s. 357, 360-361, także w płaskiej części na krańcach pancerz miał mniejszą grubość 30 mm.
  6. ↑ Były to kotły wodnorurkowe, które z dużych okrętów zastosowano oprócz tego tylko na krążowniku „Montcalm” (John Jordan, Philipp Caresse: French Armoured Cruisers: 1887–1932. Seaforth Publishing, 2019, s. 110. ISBN 978-1-5267-4118-9.
  7. ↑ Podobnie Lisycyn 2015 ↓, s. 362 (7120 Mm), a według bardziej ogólnych starszych źródeł, zasięg 7500 Mm przy prędkości 12 węzłów (Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 67)
  8. ↑ Tak według autorytatywnego opracowania Roberts 2021 ↓, s. 236. Według innych publikacji wszedł na mieliznę 25 stycznia 1910 (Lisycyn 2015 ↓, s. 362) lub 31 stycznia 1911 (Glock 2015 ↓, s. 69)
  9. ↑ Tak Glock 2015 ↓, s. 71 i Lisycyn 2015 ↓, s. 362, natomiast według Roberts 2021 ↓, s. 236, było to 5 października (sam statek „Gallia” został storpedowany 4 października)
  10. ↑ Okoliczności storpedowania oraz godzina drugiego trafienia 7:30 według Glock 2015 ↓, s. 71, natomiast godziny trafień 7:05 i 8:05 według Lisycyn 2015 ↓, s. 362 (autor ten mylnie podaje datę 13 grudnia, sprzecznie z ogółem źródeł)

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d Lisycyn 2015 ↓, s. 356.
  2. ↑ a b c Glock 2015 ↓, s. 60-61.
  3. ↑ Roberts 2021 ↓, s. 233.
  4. ↑ a b Roberts 2021 ↓, s. 234.
  5. ↑ a b c Roberts 2021 ↓, s. 235.
  6. ↑ a b c d e f g h Lisycyn 2015 ↓, s. 360.
  7. ↑ a b c Glock 2015 ↓, s. 61.
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Roberts 2021 ↓, s. 236.
  9. ↑ a b c Glock 2015 ↓, s. 63-64.
  10. ↑ a b c d Lisycyn 2015 ↓, s. 361.
  11. ↑ Por. Conway’s... 1979 ↓, s. 68, 304-313
  12. ↑ a b Glock 2015 ↓, s. 65 (plany).
  13. ↑ Glock 2015 ↓, s. 61, por. Conway’s... 1979 ↓, s. 303-312
  14. ↑ Lisycyn 2015 ↓, s. 360, Glock 2015 ↓, s. 65 (plany)
  15. ↑ Glock 2015 ↓, s. 62.
  16. ↑ a b c d Glock 2015 ↓, s. 68.
  17. ↑ Lisycyn 2015 ↓, s. 357, 360-361.
  18. ↑ Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 67.
  19. ↑ a b Lisycyn 2015 ↓, s. 357-358, 360-361.
  20. ↑ a b Conway’s... 1979 ↓, s. 313.
  21. ↑ a b Norman Friedman: Naval weapons of World War One. Seaforth Publishing, 2011, s. 222-224. ISBN 978-1-84832-100-7. (ang.).
  22. ↑ Glock 2015 ↓, s. 61, 65 (plany).
  23. ↑ a b c Glock 2015 ↓, s. 66.
  24. ↑ a b Roberts 2021 ↓, s. 235-236, 472.
  25. ↑ a b c d e Glock 2015 ↓, s. 63.
  26. ↑ a b c d e f g h i j Lisycyn 2015 ↓, s. 362.
  27. ↑ a b c d e f Glock 2015 ↓, s. 69.
  28. ↑ a b c Glock 2015 ↓, s. 71.
  29. ↑ Guðmundur Helgason: Chateaurenault. uboat.net. [dostęp 2019-09-28]. (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Conway’s All The World’s Fighting Ships 1860–1905. Robert Gardiner, Roger Chesneau, Eugene Kolesnik (red.). Londyn: Conway Maritime Press, 1979. ISBN 0-85177-133-5. (ang.).
  • Michał Glock. „Białe słonie” francuskiej Młodej Szkoły. „Morze, Statki i Okręty”. Wydanie specjalne 4/2015, 2015. Warszawa: Magnum X. ISSN 1426-629X. 
  • Jean Labayle-Couhat: French Warships of World War I. Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
  • Fiodor Lisycyn: Kriejsiera Pierwoj Mirowoj. Unikalnaja encykłopiedija. Moskwa: Jauza – Eksmo, 2015, seria: Arsenał Kollekcyja. ISBN 978-5-699-84344-2. (ros.).
  • Stephen Roberts: French Warships in the Age of Steam 1859-1914. Seaforth Publishing, 2021. ISBN 978-1-5267-4533-0. (ang.).
Typy francuskich okrętów z okresu I wojny światowej
Drednoty
Okręty liniowe
Pancerniki obrony wybrzeża
Krążowniki pancerne
Krążowniki pancernopokładowe
Krążowniki lekkie
Niszczyciele
Torpedowce
Okręty podwodne
Kanonierki
Awiza
Ścigacze
Stawiacze min
Trałowce
Transportowce wodnosamolotów

Marine nationale

  1. ↑ a b c budowa anulowana/projekt
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae okręt pojedynczy (unikatowy)
  3. ↑ okręt zdobyczny
  4. ↑ a b c przebudowa
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Châteaurenault_(1898)&oldid=71805547”