Swornegacie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Swornegacie
wieś
Ilustracja
Fragment miejscowości
Państwo

 Polska

Województwo

 pomorskie

Powiat

chojnicki

Gmina

Chojnice

Liczba ludności (2021)

1193[2]

Strefa numeracyjna

52

Kod pocztowy

89-608[3]

Tablice rejestracyjne

GCH

SIMC

0082297

Położenie na mapie gminy wiejskiej Chojnice
Mapa konturowa gminy wiejskiej Chojnice, u góry po lewej znajduje się punkt z opisem „Swornegacie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Swornegacie”
Położenie na mapie województwa pomorskiego
Mapa konturowa województwa pomorskiego, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Swornegacie”
Położenie na mapie powiatu chojnickiego
Mapa konturowa powiatu chojnickiego, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Swornegacie”
Ziemia53°51′34″N 17°29′51″E/53,859444 17,497500[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Swornegacie wraz z kościołem św. Barbary

Swornegacie (kaszub. Swòrnégace lub też Swòrnigace, Szwôrnygace, Szwôrnëgace, niem. Schwornigatz; do lat 1970. Swornigacie) – wieś położona w województwie pomorskim, w powiecie chojnickim, w gminie Chojnice, w krainie historycznej Kaszuby.

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Jest siedzibą dużego obszaru sołectwa Swornegacie w którego skład wchodzą również miejscowości: Chociński Młyn, Drzewicz, Grzampki, Kamionka, Klucza, Kokoszka, Kurczewo, Małe Swornegacie, Owink, Płęsno, Sepiot, Śluza, Wączos, Zbrzyca i Wielkie Zanie. Połączenie z centrum Chojnic umożliwiają autobusy komunikacji miejskiej (linia nr 1).

Swornegacie są położone na terenie Zaborskiego Parku Krajobrazowego, nad rzeką Brdą i Jeziorem Karsińskim, sąsiadują z Parkiem Narodowym Bory Tucholskie.

Przez wieś przebiega droga wojewódzka nr 236 łącząca Konarzynki z Brusami.

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Nazwa obecna ustaliła się w XIX w. Pochodzi od dwóch kaszubskich słów: swora, czyli warkocz pleciony z korzeni sosnowych, wykorzystywany do umacniania, czyli gacenia, brzegów (gacy) jezior i rzek przez mieszkańców. Następująca lista pokazuje przykładowe odmiany w dokumentach historycznych[4][5][6]:

  • Sworinagac - 1272
  • Sworinagaht - 1275
  • Sworinagat - 1275
  • Sworinagacz - 1291-1303
  • Sworinagatz - 1303
  • Sworngatz - 1354, 1382
  • Swornegacz - 1382, 1400
  • Sworzonagacz - 1469
  • Sfornegac - 1653
  • Swornogać - 1664
  • Swornigać - 1890
  • Swornigacie - 1967
  • Swornegacie - 1972

Historia wsi[edytuj | edytuj kod]

Kościół pw. św. Barbary
Kościół pw. św. Barbary
Wnętrze kościoła św. Barbary
Jezioro Karsińskie – widok od strony Swornegaci

Rządy książąt gdańskich, Piastów i Przemyślidów[edytuj | edytuj kod]

  • Prawdopodobnie około 1255 roku za sprawą księcia pomorskiego Mściwoja II (Mestwin II) i jego żony księżnej Judyty w wiosce został ulokowany erem świętego Jan Chrzciciela należący do augustianów. Piaszczysta ziemia nie sprzyjała uprawom, liczne okoliczne jeziora sprzyjały rybołówstwu[7].
  • Pierwszą wzmiankę pisemną o wsi podał dokument papieża Grzegorza X z 5 kwietnia 1272, który nakazał biskupowi chełmińskiemu Fryderykowi przeciwdziałanie napadom na klasztor poprzez możliwość stosowania kar kościelnych[a][8].
  • W 1275 Mściwoj II wraz żoną Eufrozyną nadał braciom okoliczne osady Nechor (obecnie półwysep Miechorz pomiędzy jeziorem Długim i Karsińskim), Zwierzyniec (identyfikowany z Małymi Swornegaciami) oraz Łowiszową Dąbrowę (obecnie Dąbrówka)[b][9][10][11]
  • W 1291 Mściwoj II ofiarował eremitom bór, pastwiska oraz jeziora z prawem połowu ryb: Karsińskie, Długie, Witoczno oraz Zielone[9].
  • W 1303 augustianie ze Swornegaci wraz ze wszystkimi swoimi dobrami połączyli się z cystersami z Oliwy za zgodą króla Wacława II[12].

W składzie państwa krzyżackiego[edytuj | edytuj kod]

  • W 1308 Swornegacie weszły w skład państwa krzyżackiego po zajęciu przez zakon Pomorza Gdańskiego[13].
  • W 1322 we wsi znajdował się dwór krzyżacki i krzyżacy zajmowali się zarządem wsi[c][14].
  • W 1330 powstało tu wójtostwo krzyżackie podległe komturowi tucholskiemu[15].
  • W 1332 wieś została zorganizowana na prawie chełmińskim[16].
  • W 1333 cystersi wymienili z zakonem krzyżackim Swornegacie w zamian za Domatowo oraz Darzlubie[17]. Administracyjnie osada została włączona do komturstwa tucholskiego i zamieniona na folwark[15].
  • W 1382 we wsi znajdowały się 2 karczmy. Przywilej z tego roku pozwala przypuszczać, że w osadzie była szkoła parafialna istniejąca prawdopodobnie od XIII wieku[18]. Komtur tucholski Heinrich von Bullendorf nadał ziemię folwarczną osadnikom na zasadach prawa chełmińskiego[19].

Okres Królestwa Polskiego i I Rzeczypospolitej[edytuj | edytuj kod]

  • W 1466 na mocy II pokoju toruńskiego Pomorze powróciło w granice Królestwa Polskiego. Swornegacie zostały włączone do klucza kosobudzkiego w starostwie tucholskim[20].
  • Wieś królewska Swornogać położona była w II połowie XVI wieku w powiecie tucholskim województwa pomorskiego[21].
  • Do XVI w. działała szkoła parafialna niższego rzędu, wzmianki o szkole występują także około roku 1652. W XVIII wieku brak informacji o opłacaniu nauczyciela sugeruje że szkoła mogła nie działać[22].
  • W XVI-XVII wieku liczba mieszkańców to około 160 osób[23].
  • Pomiędzy 1583 (albo 1617[potrzebny przypis]) a 1652, kościół przestał być kościołem parafialnym i został filią parafii w Konarzynach[24].
  • Wizytacja kościelna w 1653 potwierdziła istnienie we wsi drewnianego kościoła z dwoma ołtarzami pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja. Wszyscy mieszkańcy byli katolikami[25].
  • Przed potopem szwedzkim działało we wsi 5 karczm, w roku 1664 odnotowano działanie dwóch[26].
  • Pod koniec XVII wieku pożar spalił kościół. Około 1700 wzniesiono nowy drewniany kościół którego budowę ukończono ostatecznie w 1812. Przetrwał on do czasów dzisiejszych i w 1981 w został rozebrany a następnie przeniesiony do skansenu sztuki ludowej we Wdzydzach gdzie został konsekrowany w 1987[27].
  • Pod koniec XVIII wieku do parafii należało 200 osób[28].

Do czasów współczesnych[edytuj | edytuj kod]

  • W 1900 powołano lokalny wikariat, w 1909 zatwierdzono akt reaktywujący samodzielną parafię w Swornegaciach[29].
  • W latach 1913-1916 został zbudowany obecny kościół murowany pod wezwaniem św. Barbary. W obrębie parafii mieszkało 1291 osób[30].
  • W czasie między I wojną światową a II wojną światową Swornegacie miały przeważnie drewniane chaty kryte strzechą. Rozwinęła się sieć handlowa i usługowa, budowa dróg polepszyła komunikację z Chojnicami[31].
  • W 1930 dzieci rozpoczęły naukę w nowej murowanej szkole która funkcjonuje do dziś[32].
  • 1 września 1939 oddział batalionu ON „Czersk” wraz z oddziałem Straży Granicznej Komisariatu Konarzyny bronił się na wcześniej przygotowanej linii okopów wzdłuż rzeki Brdy ciągnących się od Psiej Góry przy centrum wsi aż do jeziora Witoczno. Natarcie prowadził niemiecki II batalion "Schleyer" 32 pułku straży granicznej, pułkiem dowodził podpułkownik baron Karol von Bothmer(inne języki). Około godziny 6 rano obrońcy wysadzili betonowy most w środku wsi[d]. O godzinie 9 Niemcy uderzyli od strony osady Zanie, oddzielne uderzenie wykonano od strony drogi prowadzącej do Konarzyn. Po wyczerpaniu amunicji obrońcy wycofali się w kierunku Brus i Czerska. W niemieckiej relacji z walk (prawdopodobnie autorstwa Bothmera) znajduje się informacja o "braku znacznych strat w 2 batalionie"[e][33][34]. 7 osób, w tym proboszcz Władysław Brzóskowski, wójt i działacz społeczny Brunon Gliszczyński, komendant Straży Pożarnej Piotr Kontek zostało rozstrzelanych w 1939 w Dolinie Śmierci pod Chojnicami[35] Utworzony okręg Gdańsk-Prusy Zachodnie wraz z Swornegaciami zostały anektowane do III Rzeszy, wieś została włączona w skład gminy Grosskornlage (Konarzyny)[36].
  • W okolicy Swornegaci działał i ukrywał się oddział partyzancki Gryfa Pomorskiego, Władysława Jakusza Gostomskiego (12 osób). W wyniku niemieckich obław zginęło kilku członków tej grupy w tym Jakusz, powiązane z nimi osoby wysłano do obozów[37][38][39]. Wielu innych mieszkańców Swornegaci straciło życie, wśród nich osoby wcielone do Wehrmachtu które zmarły na froncie lub w obozach radzieckich a także cywile zabici po wkroczeniu Armii Czerwonej, część z osób upamiętnia tablica umieszczona na ścianie kościoła parafialnego[37][40].
  • W sierpniu 1943 wieś znalazła się w obrębie nowo budowanego poligonu SS Prusy Zachodnie(inne języki). Z tego powodu wysiedlono mieszkańców wsi pozostawiając na miejscu rybaków, obsługę poligonu oraz ludność niemiecką. Część osób trafiła do obozów przesiedleńczych (jak obóz w Potulicach) a następnie w głąb Rzeszy, część osób wysiedlono do innych wsi powiatu chojnickiego[41][42]. Z powodu nieostrożności żołnierzy wybuchł pożar i część wsi spłonęła[potrzebny przypis].
  • Wieś została zdobyta około 28 lutego 1945 przez 96 Korpus Armijny 70 Armii ZSRR będąc w pasie działania 38 Gwardyjskiej Dywizji Strzeleckiej i 1 Dywizji Strzeleckiej[43][44].
  • Po wojnie władze PRL zamierzały ocalałą ludność przesiedlić na ziemie odzyskane, a teren gromady przeznaczyć pod zalesienie.[potrzebny przypis]
  • W czerwcu 1962 w wyniku pożaru spłonęły 22 domy mieszkalne i inne budynki gospodarcze. Od tego czasu większość nowo budowanych mieszkań była murowana. W tym samym roku miejscowość została zelektryfikowana[45][46].
  • W 1963 oddano do użytku nowy, zbudowany w czynie społecznym, Gromadzki Dom Kultury[45].
  • W 1966 oddano do użytku internat przyszkolny. Z powodu wzrostu liczby użytkowników został on zastąpiony kolejnym wybudowanym w 1988[47].
  • W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa bydgoskiego[potrzebny przypis].
  • Do 1993 zakończono telefonizację gminy Chojnice w tym Swornegaci[48]. W latach 90. XX wieku w Swornegaciach założono wodociągi i kanalizację.[potrzebny przypis]

Zabytki i inne obiekty[edytuj | edytuj kod]

Kaszubski Dom Rękodzieła Ludowego

Według rejestru zabytków NID na listę zabytków wpisany jest neobarokowo-modernistyczny kościół parafialny pw. św. Barbary, 1912-16, nr rej.: A/513/1 z 9.11.1998[49]. Twórcami polichromii byli bracia ówczesnego proboszcza w tym Władysław Drapiewski[29].

Ze Swornegaci pochodzi drewniany kościół z 1742 r., przeniesiony do Kaszubskiego Parku Etnograficznego we Wdzydzach i konsekrowany tam w 1987[27].

Pod koniec 2004 roku powstał Kaszubski Dom Rękodzieła Ludowego, w którym eksponowane są pamiątki i dobra kulturowe kaszubskiej wsi. Można tam obejrzeć narzędzia i sprzęty używane dawniej w gospodarstwie domowym i przy uprawie roli oraz eksponaty sztuki ludowej.

Osoby związane z miejscowością[edytuj | edytuj kod]

Archeologia[edytuj | edytuj kod]

W 1969 Stefan Karol Kozłowski kierował wykopaliskami na 6 stanowiskach w Swornegaciach. Wyniki jego prac doprowadziły do wyodrębnienia grupy chojnickiej kultury chojnicko-pieńkowskiej. Najstarsze osadnictwo ludzkie z regionu pochodzi z środkowej epoki kamienia (IX tys. p.n.e). Najstarsze stanowisko mezolityczne w Swornegaciach powiązane jest z kulturą komornicką i pochodzi sprzed atlantyckiego okresu klimatycznego (około 6000 lat p.n.e). W 1977 Zbigniew Bagniewski odkrył kolejne 20 stanowisk mezolitycznych w strefie brzegowej rzeki Brdy i Chociny oraz jeziora Karsińskiego i Witoczno[51][52].

W miejscowości odnaleziono również ceramikę z epoki brązu[53].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ W dokumencie źródłowym nie jest sprecyzowane kto napadał braci w Swornegaciach. Bruszewska-Głombiowska podaje że mogło to mieć powiązanie z rywalizacją w latach 1269–1271 między Mściwojem II a jego bratem Warcisławem.
  2. ↑ W dokumencie tym poprzez osoby wytyczające granice znajdują się pierwsze znane wzmianki o Konarzynach (Malowy Stanoch ambo de Konarin) i Chojnicach (Mislibous Malowy de Choyniz) (Gierszewska str.34).
  3. ↑ Prawdopodobnie zakon krzyżacki zajął wieś i okolice w sposób niepokojowy zanim doszło finalnie do wymiany wsi z cystersami w 1333 (Gierszewska s.40-41). W Kronice Oliwskiej znalazła się informacja datowana na okres 1317–1324, że bracia byli napadani z powodu niesłusznych oskarżeń okolicznych sąsiadów i obrabowywani ze wszystkiego, co posiadają. Ostatnie zdanie sugeruje że napady odbyły się bez przyzwolenia mistrza krzyżackiego Credo tamen, quod id de connivencia magistri factum non fuit (Bruszewska-Głombiowska s.162).
  4. ↑ Resztki tego mostu są nadal widoczne pod taflą wody patrząc z nowo wybudowanego mostu w kierunku rzeki.
  5. ↑ We wspomnieniach miejscowych osób znajdują się informacje o 1 zabitym polskim strażniku albo 1 lekko rannym kapralu i o 4 lub 17 zabitych niemieckich żołnierzach (Gierszewska s.53-54, Tyborski 2017, s.274).

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 133969
  2. ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS [dostęp 2024-04-25].
  3. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1241 [zarchiwizowane 2022-10-26].
  4. ↑ Perlbach 1882 ↓, s. 205-206,231-233,432-433,541,542.
  5. ↑ Breza 1978 ↓, s. 54.
  6. ↑ Trzebiatowski 1963 ↓, s. 29-30.
  7. ↑ Bruszewska-Głombiowska 2011 ↓, s. 91,156.
  8. ↑ Bruszewska-Głombiowska 2011 ↓, s. 156.
  9. ↑ a b Bruszewska-Głombiowska 2011 ↓, s. 157.
  10. ↑ Trzebiatowski 1963 ↓, s. 31.
  11. ↑ Dąbrówka, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 942. poz. 16.)
  12. ↑ Bruszewska-Głombiowska 2011 ↓, s. 158-160.
  13. ↑ Trzebiatowski 1963 ↓, s. 32.
  14. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 40-41.
  15. ↑ a b Gierszewska 2014 ↓, s. 40.
  16. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 41.
  17. ↑ Bruszewska-Głombiowska 2011 ↓, s. 162-163.
  18. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 42,81.
  19. ↑ Swornigać, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 727. poz. 16.)
  20. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 44.
  21. ↑ Prusy Królewskie w drugiej połowie XVI wieku : suplement. Cz. 1, Mapy, plany, Warszawa 2021, k. 1.
  22. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 81.
  23. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 91.
  24. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 69.
  25. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 69-71.
  26. ↑ Knopek 2013 ↓, s. 185.
  27. ↑ a b Gierszewska 2014 ↓, s. 71-73,79.
  28. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 75.
  29. ↑ a b Gierszewska 2014 ↓, s. 76.
  30. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 75-76.
  31. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 51,61.
  32. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 88-89.
  33. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 53-54.
  34. ↑ Tyborski 2017 ↓, s. 273-277.
  35. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 55,58.
  36. ↑ Tyborski 2019 ↓, s. 71.
  37. ↑ a b Gierszewska 2014 ↓, s. 55-59.
  38. ↑ Tyborski 2019 ↓, s. 136-141.
  39. ↑ Knopek 2013 ↓, s. 455-456.
  40. ↑ Tyborski 2019 ↓, s. 242-255,306.
  41. ↑ Tyborski 2019 ↓, s. 196-199.
  42. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 55.
  43. ↑ Tyborski 2019 ↓, s. 267-271.
  44. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 59.
  45. ↑ a b Gierszewska 2014 ↓, s. 61.
  46. ↑ Knopek 2010 ↓, s. 188.
  47. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 89-90.
  48. ↑ Knopek 2013 ↓, s. 635.
  49. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023, s. 8 [dostęp 2016-12-25].
  50. ↑ Kleryk Nowicjusz Jan Stoltmann SVD (1920 1940) [online], seminarium.org.pl [dostęp 2024-04-19] [zarchiwizowane z adresu 2016-11-19].
  51. ↑ Knopek 2013 ↓, s. 26,34.
  52. ↑ Knopek 2010 ↓, s. 196.
  53. ↑ Knopek 2013 ↓, s. 41.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Gmina Chojnice
Wsie
Kolonie
Osady
Osady leśne
Części wsi
  • Burdychowo
  • Ciechocin Drugi
  • Ciechocin Pierwszy
  • Lichnowy Drugie
  • Lichnowy Pierwsze
  • Lisia Góra
  • Na Górach
  • Nad Strugą
  • Nad Szosą
  • Nowe Nieżychowice
  • Nowy Świat
  • Pawłówko Drugie
  • Pod Ciechocin
  • Pod Czersk
  • Pod Dąbrówkę
  • Pod Dworzec
  • Pod Gockowice
  • Pod Kolej
  • Pod Lasem
  • Pod Obrowo
  • Pod Ostrowite
  • Pod Pawłowo
  • Pod Silno
  • Pod Sławęcin
  • Pod Tuchole
  • Rabusiewo
  • Rocoły
  • Stare Nieżychowice
  • Wybudowania Krojanckie
  • Wybudowania Ostrowickie
  • Wybudowanie Chojnickie
  • Wybudowanie Granowskie
  • Za Koleją
  • Zacisze
Kolonia wsi
Pozostałe
miejscowości

Herb gminy Chojnice

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Swornegacie&oldid=73804563”