Pispala
Pispala – historyczna część północnego Tampere, położona na ozie Pispalanharju pomiędzy jeziorami Näsijärvi i Pyhäjärvi, obejmująca dzielnice Ylä-Pispala (dosł. Pispala Górna), Ala-Pispala (dosł. Pispala Dolna), Tahmela i Santa.
Dawniej biedna dzielnica robotnicza i ośrodek ruchu robotniczego, współcześnie popularne miejsce zamieszkania i pracy artystów.
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Pispala leży w północnej części Tampere na ozie Pispalanharju pomiędzy jeziorami Näsijärvi i Pyhäjärvi[1]. Obejmuje dzielnice: Ylä-Pispala (dosł. Pispala Górna), Ala-Pispala (dosł. Pispala Dolna), Tahmela i Santa; czasem do Pispali zaliczana jest również dzielnica Hyhky[1].
Nazwa[edytuj | edytuj kod]
Nazwa Pispala pochodzi od fińskiego słowa pispa lub pispala oznaczającego dom, w którym zatrzymywał się biskup Turku podczas objazdu dóbr[2][3].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Najwcześniejsze ślady obecności człowieka w Pispali pochodzą z epoki kamienia i późnej epoki żelaza[3]. Początki osadnictwa datowane są na ok. 1000–1100[3]. W okresie średniowiecza osada należała do dóbr biskupa Turku[3].
Transformacja osady wiejskiej w miejską miała miejsce w latach 90. XIX w., kiedy napływający do fabryk Tampere robotnicy zaczęli budować tu swoje domy[2]. Ziemia była tu tania a regulacje planowania przestrzennego mniej restrykcyjne niż na terenie miasta[4]. Pierwsze domy robotnicze powstały po stronie północnej u stóp wzniesienia, a osada stopniowo się rozrastała przez zabudowywanie stromych zboczy ozu[4]. Na początku XX w. typowy dom na Pispali mieścił kuchnię z jednym pokojem o łącznej powierzchni 21 m²[5]. Warunki bytowe były ciężkie, przestępczość wysoka[4]. Mieszkańcy zaczęli się organizować, powstały m.in. przedszkole, straż pożarna i organizacja pomocowa[4]. Wielu wstąpiło do związków robotniczych[4]. W 1902 roku powstało zrzeszenie robotnicze, którego siedzibę ukończono w 1905 roku[4]. W 1907 roku, po podłączeniu osady do nitki wodociągu, liczba jej mieszkańców zaczęła rosnąć[4].
Podczas wojny domowej w 1918 roku, Pispala była bastionem czerwonych[6]. Z uwagi na lewicowe zaangażowanie mieszkańców, miejscowość nazywana była również Punajnen Pispala (dosł. czerwona Pispala)[6].
Obszar został przyłączony do miasta Tampere w 1937 roku[2][7]. Bezpośrednio po przyłączeniu, władze miasta opracowały plany zagospodarowania nowego terenu z zamiarem postawienia wielu domów mieszkalnych[8]. Plan rozbudowy został zatwierdzony w 1945 roku[8]. Jego realizacja napotkała jednak trudności – tereny Pispali podzielone były na wiele niewielkich działek, których właściciele niechętnie zgadzali się na sprzedaż[9]. Pod koniec lat 60. XX w. roku opracowano nowe plany zagospodarowania Pispali[9]. Z uwagi na nowe regulacje budowlane i zły stan domów, mieszkańcy Pispali zaczęli przenosić się do nowoczesnych bloków stawianych w innych częściach miasta i liczba ludności zmalała z ponad 12 tys. w 1950 roku do mniej niż 5 tys. w 1980 roku[10].
W 1969 roku powołano do życia towarzystwo przyjaciół Pispali – Pispalan Moreeni, którego nazwa nawiązuje do tytułu powieści Moreeni autorstwa pisarza Lauriego Viity mieszkającego na Pispali[11].
Współcześnie Pispala to dzielnica, gdzie mieszka wielu artystów, m.in. pisarzy i muzyków[12].
Liczba ludności[edytuj | edytuj kod]
Rozwój liczby ludności Pispali w latach 1937–2001[10]:
| Rok | Liczba ludności |
|---|---|
| 1937 | 10 679 |
| 1940 | 10 333 |
| 1945 | 10 966 |
| 1950 | 12 502 |
| 1960 | 10 084 |
| 1970 | 7 513 |
| 1980 | 4 577 |
| 1990 | 5 268 |
| 2001 | 6 853 |
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
Przy Haulikatu 8 znajduje się dawna wieża do produkcji śrutu o charakterystycznej konstrukcji w kolorze czerwonym z 1908 roku (fiń. Pispalan haulitorni także Pispalan haulitehdas)[13].
Na Pispali mieszkał i tworzył fiński pisarz Lauri Viita (1916–1965), a w jego domu przy Portaanpää 8, znajduje się muzeum poświęcone życiu i pracy artysty[14].
Przy Pispalan valtatie 9 mieści się najstarsza, publiczna, nadal działająca sauna w Finlandii – Rajaportin sauna, założona w 1906 roku[15].
Jeziora Näsijärvi i Pyhäjärvi łączy tunel wybudowany latach 60. XX w. na potrzeby spływu drewna – Pispalan uittotunneli, który został odremontowany i udostępniony w 2013 roku[16].
Pispala w kulturze[edytuj | edytuj kod]
- 1923 – akcja powieści Hiltu i Ragnar Fransa Sillanpää – laureata literackiej Nagrody Nobla za rok 1939, rozgrywa się na Pispali[17]
- 1950 – powieść Moreeni Lauriego Viity opisuje życie mieszkańców Pispali[18]
- 1972 – powieść Siinä näkijä missä tekijä Hannu Salamy opisuje działalność komunistów z Pispali[19]
- 2008 – krótki film animowany Uralin perhonen w reżyserii Katariiny Lillqvist opowiada o Mannerheimie i Pispali z początku XX w.[20]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Miia Hinnerichsen: Pispala-Tahmela: Pispalan-Tahmelan alueen rakennetun ympäristön inventointi 2008, 2009 ja 2012. [w:] tampere.fi [on-line]. [dostęp 2018-01-27]. (fiń.).
- ↑ a b c Pispala. [w:] tampere.fi [on-line]. [dostęp 2018-01-23]. (fiń.).
- ↑ a b c d Pieni punainen kirja – Pispalan kulttuuriympäristöohjelma: Historia. [dostęp 2018-01-23]. (fiń.).
- ↑ a b c d e f g Punainen Pispala: Työläisyhteisön synty Pispalaan. [dostęp 2018-01-23]. (fiń.).
- ↑ Punainen Pispala: Asumista Pispalassa 1900-luvun alussa. [dostęp 2018-01-23]. (fiń.).
- ↑ a b Punainen Pispala: Historia – Punainen Pispala. [dostęp 2018-01-23]. (fiń.).
- ↑ Punainen Pispala: Historia – Kaupunkiliitos. [dostęp 2018-01-23]. (fiń.).
- ↑ a b Punainen Pispala: Pispalan kaavoitus – Asemakaava 1945. [dostęp 2018-01-23]. (fiń.).
- ↑ a b Punainen Pispala: Pispalan kaavoitus – Pohja uudelle asemakaavalle. [dostęp 2018-01-23]. (fiń.).
- ↑ a b Punainen Pispala: Pispalan suuri muutos – Väkiluku ja sosiaalinen rakenne. [dostęp 2018-01-23]. (fiń.).
- ↑ Historia. [w:] pispalanmoreeni.fi [on-line]. [dostęp 2018-01-27]. (fiń.).
- ↑ Alessandro Balducci, Raine Mäntysalo: Urban Planning as a Trading Zone. Springer Science & Business Media, 2013, s. 201. ISBN 978-94-007-5854-4. [dostęp 2018-01-27]. (ang.).
- ↑ Pispalan haulitehdas. [w:] pispalanmoreeni.fi [on-line]. [dostęp 2018-01-27]. (fiń.).
- ↑ Lauri Viita Museo: strona oficjalna. [dostęp 2018-01-27]. (ang.).
- ↑ Rajaportti Sauna. [w:] rajaportinsauna.fi [on-line]. [dostęp 2018-01-23]. (ang.).
- ↑ Mari Vesanummi: Pispalan uittotunneli kiinnosti satoja heti avajaispäivänä. [w:] yle.fi [on-line]. 2013-06-04. [dostęp 2018-01-27]. (fiń.).
- ↑ Jarkko Autio. Manseaakkosto. „Legenda –Tampereen yliopiston kirjallisuudenopiskelijoiden ainejärjestölehti”. 3, s. 10–13, 2015. TAMPEREEN YLIOPISTOPAINO OY. (fiń.).
- ↑ George C. Schoolfield: A History of Finland’s Literature. U of Nebraska Press, 1998, s. 183. ISBN 978-0-8032-4189-3. [dostęp 2018-01-27]. (ang.).
- ↑ George C. Schoolfield: A History of Finland’s Literature. U of Nebraska Press, 1998, s. 225. ISBN 978-0-8032-4189-3. [dostęp 2018-01-27]. (ang.).
- ↑ Jukka Lindfors: Uralin perhonen on balladi Pispalasta ja Mannerheimista. [w:] yle.fi [on-line]. 2008-03-04. [dostęp 2018-01-27]. (fiń.).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Pispalan haulitorni – virtual tour. [w:] virtualtampere.com [on-line]. [dostęp 2018-01-27]. (ang.).
- Rajaportin sauna – virtual tour. [w:] virtualtampere.com [on-line]. [dostęp 2018-01-27]. (ang.).
- Pispalan uittotunneli – virtual tour. [w:] virtualtampere.com [on-line]. [dostęp 2018-01-27]. (ang.).
- Pispalan kirkko – virtual tour. [w:] virtualtampere.com [on-line]. [dostęp 2018-01-27]. (ang.).