Aleksander Marten
| Imię i nazwisko |
Mordka Matys Marek Tennenbaum |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia | |
| Data śmierci | |
| Zawód |
aktor teatralny i filmowy, reżyser filmowy |
| Lata aktywności |
Aleksander Marten, właściwie Mordka Matys Marek Tennenbaum (ur. 13 listopada 1898 w Łodzi, zm. 1942) – polski aktor i reżyser żydowskiego pochodzenia, który zasłynął głównie z przedwojennych żydowskich filmów i sztuk teatralnych w języku jidysz.
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
Urodził się w Radgoszczu w rodzinie żydowskiej, jego ojcem był Lejzer (Lejba) Tennenbaum, a matką Brandla Cypa[1]. Mając 15 lat wyjechał do Niemiec, dwa lata później zadebiutował jako aktor w teatrze w Halle, używając pseudonimu Alexander Marten (który prawnie zalegalizował jako swoje imię i nazwisko w Bielsku 2 grudnia 1937 roku)[1].
W 1923 ukończył kierowaną przez Maxa Reinhardta szkołę teatralną przy Deutsches Theater w Berlinie[2]. Inscenizował szereg sztuk i jednocześnie nakręcił swój pierwszy film, grając obok Xeni Desni, Rudolfa Klein-Rugge i Wiliah Dieterle. Był współreżyserem reinhardtowskiego „Snu nocy letniej” i reżyserem „Pasteura” z Pawłem Muni. Marten był osobistym przyjacielem Konrada Veidta, z którym grywał niejednokrotnie na scenie i w filmie. W Wiedniu partnerowały mu aktorki Luisa Rainer i Elżbieta Bergner. W następnych latach występował w zespołach objazdowych na różnych scenach niemieckich, m.in. w Berlinie, Hanowerze, Stuttgarcie i w Volkstheater w Wiedniu[2].
Jako aktor teatralny został okrzyknięty przez ówczesną prasę najlepszym odtwórcą roli Otella w Europie. W 1929 przeprowadził się do Bielska, gdzie grał w Teatrze Miejskim. Występował i reżyserował na scenie bielskiego teatru przez trzy lata, potem grał w Innsbrücku i Wiedniu. W 1933 roku wrócić do Bielska i zamieszkał przy ul. Republikańskiej 5. W tym samym roku ożenił się z Emilią Teresą Groje, z którą miał córkę Dorothy[2].
W 1935 nakręcił we współpracy z Brunonem Wieczorkiem dokumentalny filmem dźwiękowy o mieście Bielsku pt. Bielsko – miasto przemysłu i turystyki[2]. Następnie zajmował się reżyserią w bielskim Teatrze Miejskim[3].
Kontynuując działalność reżyserską rok później w Warszawie założył własny ośrodek produkcyjny Alma-Film. Wówczas wyreżyserował najbardziej znane swoje filmy: Za grzechy (1936), O czym marzą kobiety (1937) oraz Bezdomni (1939), w którym zagrał też jedną z głównych ról – Abrama Rywkina. Na łamach bielskiej żydowskiej gazety „Jüdische Wochenpost mit Wirtschaftsblat” publikował artykuły w których recenzował wydarzenia kulturalne i jubileusze[4].
W momencie wybuchu II wojny światowej przebywał w Warszawie, gdzie pracował nad filmem Pieśń Kol-Nidrei według scenariusza Anatola Sterna[5]. Nieznane są jego losy w okresie okupacji niemieckiej, prawdopodobnie został zamordowany w getcie warszawskim w 1942 roku[6].
W maju 2009 w domu przedpogrzebowym na cmentarzu żydowskim w Bielsku-Białej odsłonięto – ufundowaną przez mieszkańców miasta – tablicę pamiątkową upamiętniającą Martena[7].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Włodek 2022 ↓, s. 271.
- ↑ a b c d Włodek 2022 ↓, s. 272.
- ↑ Włodek 2022 ↓, s. 273.
- ↑ Jacek Proszyk: Życie według wartości. Żydowscy liberałowie, ortodoksi i syjoniści w Bielsku-Białej. Jaworze: Haskala, 2012, s. 159–161. ISBN 978-83-936155-0-6.
- ↑ Włodek 2022 ↓, s. 287.
- ↑ Włodek 2022 ↓, s. 288.
- ↑ Ewa Furtak: Bielszczanie dbają o zabytkowy kirkut. Gazeta Wyborcza Bielsko-Biała, 19 maja 2009. [dostęp 2009-09-10]. (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Ewa Furtak: Otello, który kręcił filmy w jidysz. Gazeta Wyborcza Bielsko-Biała. [dostęp 2009-05-20].
- Roman Włodek, Od Za grzechy do Bezdomnych. Aleksander Marten (1898–1942?), artysta żydowskiej i polskiej kinematografii dźwiękowej, „Studia Judaica”, 2 (50), 2022, s. 269-290, ISSN 1506-9729.
- Aleksander Marten w bazie IMDb (ang.)
- Aleksander Marten w bazie Filmweb
- Aleksander Marten w bazie filmpolski.pl