Warsztat mokry

Warsztat mokry – pojęcie z zakresu garbarstwa. Pierwotnie określało ono zakres prac odbywających się w miejscu położonym bezpośrednio nad wodą, które niekoniecznie musiało leżeć na terenie garbarni. Od XVIII w. pojęcie warsztatu mokrego stało się synonimem wszystkich czynności i procesów poprzedzających proces właściwego garbowania. Również w tym przypadku zastosowanie bieżącej wody grało główną rolę.

Założenia

Garbarz potrzebuje do codziennej pracy wody w dużych ilościach i w dobrej jakości. Woda o wysokim stopniu twardości jest dla garbarstwa nieodpowiednia. Woda gruntowa i powierzchniowa z potoków i kanałów są najczęściej używanymi rodzajami wody. Z tego powodu zakłady garbarskie znajdują się zawsze w dzielnicach miast położonych bezpośrednio nad potokami, otwartymi zbiornikami wodnymi lub rzekami.

Procesy warsztatu mokrego

Skóry zwierzęce zakupione u handlarzy, rakarzy czy rzeźników, zwane w żargonie garbarskim skórami zielonymi, wymagają w fazie wstępnej procesu gruntownego oczyszczenia.

Schemat pracy warsztatu mokrego

W klasycznej garbarni przeprowadzane były następujące procesy warsztatu mokrego:

• Moczenie – w czasie moczenia w wodzie skóry są oczyszczane z krwi i brudu. Usuwana jest również sól i inne środki konserwujące. Ze skóry zostają usunięte białka rozpuszczalne w wodzie. Skóry powinny powrócić do swojej naturalnej pełności i elastyczności.

• Rozluźnianie obsady włosa – wapnienie jest starą metodą rozluźniania obsady włosa. Wcześniej używano do tego celu obok wapna również popiołu drzewnego. W tradycyjnych metodach aż do lat siedemdziesiątych XIX w. używano wyłącznie wapna. W procesie papkowania nakłada się na skóry, najczęściej od strony mizdry, gęstą papkę zawierającą chemikalia rozluźniające obsadę włosa. Papkowanie jest zalecane szczególnie w przypadkach, gdy chce się odzyskać ze skór cenną okrywę włosową, np.: wełnę owczą, w stanie możliwie jak najmniej uszkodzonym.

• Płukanie – usuwanie pozostałości z wapnienia lub papkowania poprzez wielogodzinne płukanie w bieżącej wodzie. Obecnie proces ten jest znacznie krótszy.

• Odwłaszanie – wypłukane skóry mogły być teraz ręcznie odwłaszane od strony licowej. Skóry były kładzione na kłodzie (zwanej również krąglakiem) i obrabiane przez garbarza za pomocą tępego pałąkowatego noża skierowywanego pod włos.

• Odmięśnianie lub mizdrowanie – również mizdrowa (spodnia) część skóry musiała być obrobiona. W tym celu uprzednio odwłoszoną skórę odwracano i zeskrobywano z niej resztki warstwy przymięsnej, żył, ścięgien, a przede wszystkim błony hamującej przenikanie roztworów w głąb tkanki skórnej.

• Odwapnianie – służyło do kompletnego usunięcia pozostałości po wapnieniu lub papkowaniu, które wniknęły do głębszych warstw skóry.

• Wytrawianie – w czasie wytrawy skóra była rozluźniana i przygotowywana do przyjęcia garbników.

• Wyciskanie brudu – pozostałe w powierzchniowej warstwie skóry resztki cebulek włosowych, pigmentów włosowych, podwłosia i tłuszczów nie dają się usunąć całkowicie w procesie płukania. W warsztacie garbarskim usuwało się je ręcznie za pomocą noża o gładkim ostrzu na kłodzie.

• Moczenie, wapnienie i wytrawianie – mechaniczne i chemiczne techniki obróbki, służące jak największemu roztworzeniu skóry.

W ten sposób zakańczano procesy przygotowawcze na skórach. Skóry przygotowane w warsztacie mokrym, nazywane są golizną. We współczesnych, dużych garbarniach cały szereg tych procesów wykonywany jest maszynowo.

Galeria z zabytkowych garbarni

• 
  Drzwi do warsztatu mokrego jeszcze istnieją (Weida/Turyngia)
• 
  Różne narzędzia garbarskie (Hagen/Westfalia)
• 
  Częściowo odwłoszona skóra na kłodzie (Hagen/Westfalia)
• 
  Warsztat mokry w walijskiej garbarni (St. Fagans)

Pokazowa garbarnia w Dippoldiswalde

Odwłaszanie i odmięśnianie na kłodzie garbarskiej (drzeworyt z 1568)

Muzeum Miejskie w Dippoldiswalde koło Drezna znajduje się na terenie byłej Garbarni Ulbrich. Pokazany w nim jest zakład garbarski urządzony zgodnie ze stanem techniki z końca XVIII w., którego pomieszczenia produkcyjne są w znacznym stopniu zgodne z oryginałem, a ich wyposażenie zdatne do użytku.

Na parterze znajduje się sklepione pomieszczenie z korytem, warsztat mokry z 4 dołami do wapnienia, a w sąsiednim pomieszczeniu o powierzchni 55 m² dział garbowania z 11 dołami. Narzędzia i wyposażenie, jak szczypce, noże różnego rodzaju, kłody garbarskie, kozły do odleżenia i kocioł do grzania wody uzupełniają wnętrza. Doły garbarskie są częściowo napełnione wsadem. Podłoga obydwóch pomieszczeń produkcyjnych pokryta jest płytami piaskowca. Rynny umieszczone w podłodze służyły do odprowadzania cieczy. Brzeczka z dołów mogła być odprowadzana otworami w dnie do kanałów w piwnicy ze sklepieniem kolebkowym.

Wygnanie z miasta

Gromadzące się w sposób ciągły i w dużych ilościach odpadki organiczne przyciągały muchy, szczury i inne szkodniki. Latem wydobywały się z garbarni odrażające zapachy. Władze miejskie były więc zmuszone zakazać działalności zakładów garbarskich w obrębie murów miejskich. Od tej pory mogli uprawiać swój fach, tylko na rzemieślniczych przedmieściach.

Bibliografia

• Nach den Regeln der Kunst. Altes Handwerk in Westphalen, (Zgodnie z regułami sztuki.Dawne rzemiosło w Westfalii), Aschendorf Verlag, Münster 1996, s. 98–103, ISBN=3-402-05259-8
• Günter Gross, Lohgerber- Stadt- und Kreismuseum Dippoldiswalde: …und wie war das früher? Von einem der ältesten Gewerbe und des Leders Werdegang (...i jak to było kiedyś? O jednym z najstarszych rzemiosł i powstawaniu skóry garbowanej), wydanie własne, Dippoldiswalde 1991, stron 112
• Günter Gross, Lohgerbermuseum Dippoldiswalde, wydanie własne, Dippoldiswalde 1985, stron 36
• Klaus Schlottau, Von der handwerklichen Lohgerberei zur Lederfabrik des 19. Jahrhunderts. Zur Bedeutung nachwachsender Rohstoffe für die Geschichte der Industrialisierung (Od warsztatu garbarskiego do XIX-wiecznej garbarni przemysłowej. O znaczeniu odnawialnych surowców dla historii uprzemysłowienia), Leske und Budrich, Opladen 1993, stron 324, ISBN=3-8100-1172-X
• Wiktor Lasek, Kolagen, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1978, s. 176-219
• Edward Krzywicki, Technologia garbarstwa, Część I, Państwowe Wydawnictwa Techniczne, Warszawa 1953, s. 121-218

Linki zewnętrzne

• Gerben.de Strona internetowa na temat rzemieślniczych technik garbarskich, rozdział "Wasserwerkstatt" (warsztat mokry) (niem.)
• Strona internetowa garbarni Heinen. heinen-leather.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-23)]. – Opis i krótki film o procesach (nowoczesnego) warsztatu mokrego (niem.)