Narożnica zbrojówka
| Phalera bucephala | |||
| (Linnaeus, 1758) | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Gromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
narożnica zbrojówka | ||
| Synonimy | |||
| |||
Narożnica zbrojówka[1][2][3] (Phalera bucephala) – gatunek motyla z rodziny garbatkowatych. Zamieszkuje Palearktykę, od Półwyspu Iberyjskiego po Chiny i Rosyjski Daleki Wschód. Gąsienice żerują na drzewach i krzewach liściastych. Osobniki dorosłe aktywne nocą.
Taksonomia[edytuj | edytuj kod]
Gatunek ten opisany został po raz pierwszy w 1758 roku przez Karola Linneusza na łamach dziesiątego wydania Systema Naturae pod nazwą Phalaena bucephala[4][5]. Współcześnie jest gatunkiem typowym rodzaju Phalera, w którym to umieścił go w 1819 roku Jacob Hübner[5]. W obrębie tego gatunku wyróżniane bywają podgatunki[4][5]:
- Phalera bucephala bucephalina (Staudinger & Rebel, 1901)
- Phalera bucephala bucephala (Linnaeus, 1758)
- Phalera bucephala infulgens Graeser, 1888
- Phalera bucephala tenebrata Strand, 1903
Część źródeł uznaje jednak Phalera bucephalina za osobny gatunek[6][5]. Z kolei P. b. tenebrata[5] i P. b. influgens bywają synonimizowane z podgatunkiem nominatywnym[7].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Owad dorosły[edytuj | edytuj kod]
Motyl o krępym ciele[6] i rozpiętości skrzydeł sięgającej od 50 do 68 mm[1]. Głowa jest zaopatrzona w łyse oczy złożone, przyoczka i krótką ssawkę[6]. Na wierzchu szerokiego tułowia znajduje się tarcza ze złotożółtego do rudego owłosienia, obwiedziona włoskami czarnymi oraz otoczona owłosieniem szarym i brunatnym[6][1]. Skrzydło przedniej pary jest długie, osiąga od 26 do 32 mm długości[6]. Tło przedniego skrzydła jest szaropopielate ze srebrzystym połyskiem i z przednią częścią ściemniałą. Na tym tle występują: niesięgająca poza pierwszą żyłkę kubitalną, jasnożółta z oliwkowobrązowym środkiem plama wierzchołkowa, czarne plamki łukowate przy brzegu skrzydła, wąskie i podwójne przepaski faliste barwy czarnej i rudobrunatnej oraz drobna, słabo widoczna plamka na żyłce poprzecznej o kolorze białawym[6][1]. Strzępina przedniego skrzydła jest żółtawa z czarnym nakrapianiem[6]. Tylne skrzydło jest owalne, ubarwione białawożółto z ciemniejszym polem środkowym i z niewyraźną, ciemną przepaską[6][1]. Na spodach obu par skrzydeł biegnie wyraźna brunatnoczarna przepaska. Cylindryczny odwłok ma barwę złocistożółtą[6].
Stadia rozwojowe[edytuj | edytuj kod]
.JPG)
Jaja są składane w jednowarstwowych, ciasnych klastrach, w których poprzyciskane są do siebie[8]. Mają około 1 mm średnicy[9]. Nie są przykrywane łuskami z odwłoka samicy[8]. Ich kształt jest półkulisty. Są białe lub niebieskawobiałe z brązowym spodem i cienkim, przejrzystym chorionem. Na chorionie w części wierzchołkowej jaja występuje ciemna plamka[9][8]. Powierzchnia chorionu podzielona na słabo lub umiarkowanie rozwinięte żeberka i komórki. Żeberka na większej powierzchni chorionu są cienkie. Gąsienica opuszcza jajo wygryzając duży otwór o okrągłym lub łukowatym kształcie w jego wierzchołkowej części[8].
Gąsienice przywodzą wyglądem na myśl te u bielinka kapustnika[3]. Osiągają do 60 mm długości. Mają silne owłosienie[3][9], nietworzące kępek. Ubarwione są żółto z czarną głową, poprzerywanymi czarnymi prążkami podłużnymi i pomarańczowymi, międzysegmentalnymi liniami poprzecznymi[9].
Poczwarki mają ciemnofioletowobrązowe ciało długości od 25 do 28 mm. Ich kremaster wyposażony jest w dwie pary krótkich kolców[9].
Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]
_(Buff-tip)_-_(imago),_Loonse_en_Drunense_Duinen,_the_Netherlands.jpg)
Owad ten zasiedla doliny rzeczne, lasy liściaste i mieszane, zadrzewienia, parki, ogrody, zarośla oraz nasadzenia przydrożne i osiedlowe[1][3][6]. Jaja składane są na spodniej stronie liści roślin żywicielskich[9] w jednowarstwowym, ciasnym pakiecie[8]. Gąsienice aktywne są od lipca do września[1][2]. Są foliofagami żerującymi na liściach brzóz, buków, dębów, jarzębów, klonu pospolitego, lip, olsz, róży czerwonawej, topól, wiązów oraz wierzb[1][5], a sporadycznie także na gruszach, jabłoniach, kasztanach, leszczynach, śliwach i wiśniach[9]. Żerowanie gąsienic odbywa się gromadnie i w przypadku zaniepokojenia wszystkie unoszą przód i tył ciała ku górze. Wyrośnięte gąsienice nie konstruują kokonów, lecz przepoczwarczają się w jamkach wykopanych w glebie[1][2]. Stadium zimującym jest poczwarka[1][2][6].
Owady dorosłe w warunkach środkowoeuropejskich latają od maja do lipca, w jednym pokoleniu[1][2][6]. Nie pobierają pokarmu[3]. Aktywne są nocą[6][1][10]. Chętnie przylatują do sztucznych źródeł światła[1]. Dzień spędzają na pniach drzew i innych częściach roślin[6].
Do parazytoidów narożnicy zbrojówki należą błonkoskrzydłe: Cales noacki z rodziny Aphelidae, Cyclogastrella deplanata z rodziny siercinkowatych i Telenomus brevis z rodziny Scelionidae oraz muchówki z rodziny rączycowatych: Carcelia gnava, Compsilura concinnata, Drino imberbis, Drino inconspicua, Exorista fallax, Exorista larvarum, Exorista rossica, Exorista segregata, Nilea hortulana, Pales pavida, Senometopia excisa, Sturmia bella, Winthemia cruentata i Zenillia libatrix. Motyl ten pada także ofiarą grzyba Beauveria bassiana z rodziny maczużnikowatych[11].
Rozprzestrzenienie[edytuj | edytuj kod]
Gatunek palearktyczny[10][5]. W Europie znany jest z Portugalii, Hiszpanii, Andory, Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Luksemburgu, Holandii, Niemiec, Szwajcarii, Liechtensteinu, Austrii, Włoch, Danii, Szwecji, Norwegii, Finlandii Estonii, Łotwy, Litwy, Polski, Czech, Słowacji, Węgier, Białorusi, Ukrainy, Rumunii, Mołdawii, Bułgarii, Słowenii, Chorwacji, Bośni i Hercegowiny, Serbii, Czarnogóry, Albanii, Macedonii Północnej, Grecji oraz europejskich części Rosji i Turcji. Występuje na niektórych wyspach Morza Śródziemnego, w tym Korsyce, Sardynii, Sycylii[4].
Dalej na południe występuje we wschodniej części Afryki Północnej[6][7]. W Azji zamieszkuje azjatycką część Turcji[5], Syberię, Rosyjski Daleki Wschód[5][6], Koreę i północe Chiny: Sinciang, Mongolię Wewnętrzną, Jilin oraz Heilongjiang[7].
W Polsce i na Ukrainie jest owadem pospolitym[2][8].
Znaczenie gospodarcze[edytuj | edytuj kod]
Ze względu na gromadne żerowanie gąsienic gatunek ten notowany jest jako szkodnik, zwłaszcza w młodnikach i uprawach wierzb[6][12]. Żerowanie młodszych stadiów prowadzi do żółknięcia i usychania zaatakowanych liści, natomiast starszych do defoliacji pędów. W przypadku pojawienia się niewielkich skupisk zaleca się ręczne usuwanie i niszczenie jaj i gąsienic. W przypadku masowych pojawów stosować można zwalczanie biologiczne preparatami zawierającymi bakterie Bacillus thuringiensis var. kurstaki, przy czym prowadzić je należy, gdy gąsienice są jeszcze młode[12].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Krzysztof Jonko: Phalera bucephala (Linnaeus, 1758). [w:] Lepidoptera Mundi [on-line]. [dostęp 2021-04-10].
- ↑ a b c d e f Jerzy Heintze: Motyle Polski (wyd. II). Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1990.
- ↑ a b c d e Phalera bucephala – Narożnica zbrojówka. [w:] Insektarium.net [on-line]. [dostęp 2021-04-10].
- ↑ a b c Phalera bucephala (Linnaeus, 1758). [w:] Fauna Europaea [on-line]. [dostęp 2021-04-10].
- ↑ a b c d e f g h i Markku Savela: Phalera Hübner, [1819]. [w:] Funet.fi [on-line]. [dostęp 2021-04-10].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Edward Sołtys: Klucze do oznaczania owadów Polski cz. XXVII Motyle – Lepidoptera, zeszyt 47-50. Sówki – Notodontidae, Thaumetopoeidae, Thyatriridae, Drepanidae. Warszawa: PWN, Polski Związek Entomologiczny, 1965.
- ↑ a b c Chun-Sheng Wu, Cheng-Lai Fang. A Review of the Genus Phalera Hübner in China (Lepidoptera: Notodontidae). „Oriental Insects”. 38, s. 109-136, 2004. DOI: 10.1080/00305316.2004.10417379.
- ↑ a b c d e f I.V. Dolinskaya. Key to the Species of Ukrainian Notodontid Moths (Lepidoptera, Notodontidae) on the Egg Characters. „Vestnik zoologii”. 50 (6), s. 517–532, 2016. DOI: 10.1515/vzoo-2016-0059.
- ↑ a b c d e f g David V. Alford: Pests of Fruit Crops: A Colour Handbook, Second Edition. Wyd. II. CRC Press, s. 343.
- ↑ a b David Carter, Motyle, Frank Greenaway, Warszawa: Wiedza i Życie, 1993, ISBN 83-85231-90-0, OCLC 749393132.
- ↑ Phalera bucephala (buff tip moth). [w:] CABI Invasive Species Compendium [on-line]. CAB International, 2021. [dostęp 2021-04-10].
- ↑ a b Marek Tomalak: Narożnica zbrojówka (Phalera bucephala L.). Instytut Ochrony Roślin. Państwowy Instytut Badawczy. [dostęp 2021-04-10].