Lachnanthes caroliniana

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii


Lachnanthes caroliniana
Ilustracja
Kwiatostan Lachnanthes caroliniana
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Klad

rośliny naczyniowe

Klad

Euphyllophyta

Klad

rośliny nasienne

Klasa

okrytonasienne

Klad

jednoliścienne

Rząd

komelinowce

Rodzina

hemodorowate

Rodzaj

Lachnanthes

Gatunek

Lachnanthes caroliniana

Nazwa systematyczna
Lachnanthes caroliniana (Lam.) Dandy
J. Bot. 70: 329 (1932)[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Lachnanthes caroliniana (Lam.) Dandy – gatunek rośliny z monotypowego rodzaju Lachnanthes Elliott z rodziny hemodorowatych. Występuje na obszarze wschodniej Ameryki Północnej oraz na Kubie i wyspach Hondurasu. Znajduje zastosowanie jako roślina lecznicza, barwierska, psychoaktywna i ozdobna.

Zasięg geograficzny[edytuj | edytuj kod]

Zasięg gatunku sięga od Nowej Szkocji w Kanadzie, przez wschodnie Stany Zjednoczone (Massachusetts, Rhode Island, Nowy Jork, Connecticut, New Jersey, Delaware, Maryland, Wirginię, Tennessee, Karolinę Północną, Karolinę Południową, Georgię, Florydę, Alabamę, Missisipi i Luizjanę do południowo-wschodnich Karaibów, gdzie występuje na zachodniej Kubie (prowincja Pinar del Río[5])[3]. Według niektórych doniesień roślina występuje też na wyspach departamentu Gracias a Dios w Hondurasie[3][6].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Morfologia rośliny
Pokrój
Wieloletnie rośliny zielne, o wysokości 30–105 cm[7].
Pędy
Krótkie, czerwonawe kłącze o średnicy 1 cm[5], z którego niekiedy wyrastają stolony długości do 17 cm. Każdy węzeł stolonów z błoniastym, brązowawym, jajowatym, zredukowanym liściem[5]. Łodyga wzniesiona, dystalnie kosmato owłosiona, z czerwonym sokiem mlecznym[8].
Korzenie
Wiązkowe[8].
Liście
Liście odziomkowe równowąsko-mieczowate, o długości 15–45 cm[4] (10–60 cm[5]) i szerokości 0,5–2,1 cm[4] (0,2–1,6 cm[5]), nagie[5]. Liście łodygowe zredukowane, przechodzące w górze pędu w podsadki[4].
Kwiaty
Wyrastają w skrętkach[8] zebranych w najpierw kulisty, a po rozkwitnięciu baldachogroniasty[8] tyrs, długości 2,5–13 cm i średnicy 2–7 cm[5]. Podsadki wydatne[8], wąsko trójkątne, długości 0,8–2,2(–4,5) cm[5]. Przysadki wąsko trójkątne, długości 0,4–0,7–(1,6) cm[5]. Szypułki długości 2–7 mm[5]. Osie kwiatostanu w górnej jego części, liście przykwiatowe, szypułki, zalążnia oraz zewnętrzne (odosiowe) powierzchnie listków okwiatu gęsto pokryte białymi, wielokomórkowymi, wełniastymi włoskami o długości 1–2 mm[5]. Listki okwiatu wąsko eliptyczno-trójkątne, wewnątrz (doosiowo) nagie i żółtawe[5], te w zewnętrznym okółku wielkości 4–6 × 0,5–1 mm, wewnętrzne nieco większe, 6–10 × 2–3 mm[5], trwałe[8]. Trzy pręciki dłuższe od listków okwiatu, o długości 8–10 mm[8] (7–12 mm[5]). Nitki pręcików białawe[5]. Główki pręcików żółte, zakrzywione po pęknięciu[5]. Zalążnia dolna, trójkomorowa, z około sześcioma zalążkami w każdej komorze, ułożonymi wokół brzegu tarczowatego, kątowego łożyska[4]. Szyjka słupka biaława[5], nieco dłuższa od pręcików, długości 10–13 mm[4] (9–10 mm[5]), trwała[4], odgięta asymetrycznie w prawą lub lewą stronę[8].
Owoce
Biało owłosione[5], trójklapowane[4], kulistawe do elipsoidalnie spłaszczonych torebki o średnicy 5–8 mm[5]. Nasiona dyskowate, tarczowate, żółte[5] do czerwonawobrązowych[4], średnicy 2,5–3 mm[4].

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Pszczoła z rodziny miesierkowatych zbierająca nektar z kwiatu Lachnanthes caroliniana
Stanowisko Lachnanthes caroliniana nad Ocheesee Pond na Florydzie
Stanowisko Lachnanthes caroliniana nad Ponhook Lake w Nowej Szkocji
Rozwój
Geofit bagienny[8]. Kwitnie i owocuje od czerwca do września (w niektórych regionach od kwietnia do listopada)[5]. Kwiaty zapylane przez owady[8]; odwiedzają je smuklikowate, miesierkowate, trzmiele, kornutki z gatunku Melissodes communis, zadrzechnie z gatunków Xylocopa micans i X. virginica[9], motyle z gatunków danaid wędrowny i Papilio glaucus, bzygowate z gatunku pluszówka ogrodowa i wciornastki z gatunku Pseudothrips beckhami[8]. Nasiona rozsiewane przez wodę i wiatr[8].
Siedlisko
Mokre, kwaśne, często piaszczyste gleby mokradeł, szczególnie torfowisk, rowów, nizinnych obszarów sawann, lasów sosnowych, gajów bagiennych (hammock), okresowo wysychających mokradeł typu pocosin[4], linii brzegowych jezior, stawów, rzek i strumieni[8], na wysokości 0–600 m n.p.m.[4] Rosną w wodach przejrzystych lub mętnych, kwaśnych (pH 4,5–7,4, średnio 5,8), miękkich i ubogich w składniki odżywcze[8]. Są odporne na suszę i dominują na terenach narażonych na długotrwałe przesuszenie. Często pojawiają się również w miejscach niedawno wypalonych oraz naruszonych ryciem przez zdziczałe świnie domowe i dziki[8].
Roślina ta jest uznawana w swoim zasięgu za szeroko rozpowszechniony chwast w uprawach borówek i żurawiny wielkoowocowej oraz pastwisk[7].
Interakcje międzygatunkowe
Kwiaty tej rośliny są ważnym źródłem nektaru i pyłku dla wielu owadów. Nasiona są istotnym źródłem pożywienia dla żurawi kanadyjskich[7]. Oprócz nich nasiona lub kłącza stanowią pożywienie dla kaczkowatych, takich jak świstun amerykański, brązówka, krakwa, cyraneczka zwyczajna, ogorzałka mała, krzyżówka, rożeniec zwyczajny, płaskonos zwyczajny i czerniczka. Rośliny zjadane są przez mulaki białoogonowe i bydło domowe. Kłącza i owocostany są źródłem pożywienia dla piżmaczka florydzkiego i zdziczałych świń[8].
Są roślinami żywicielskimi wodnych ryjkowcowatych z gatunku Neobagoidus carlsoni i ciem z gatunku Erynnis martialis, a także stanowią siedlisko dla modliszki zwyczajnej[8].
Według podań kłącza tej rośliny powodują u białych ras świni domowej różowienie kości oraz odpadanie kopyt. Ponieważ efekt ten miał być nieobecny u ras czarnych, zdominowały one w XIX wieku trzodę chlewną w Wirginii, gdzie roślina ta występowała powszechnie[10]. Karol Darwin w książce O powstawaniu gatunków opisał to zjawisko w kontekście teorii współczynnych zmian ewolucyjnych[11].
Cechy fitochemiczne
Roślina jest bogatym źródłem czerwonych pigmentów. Głównymi pigmentami są fenylofenalenony, w tym lachnantozyd i hemorocyna. Owocnia i nasiona zawierają lachnantokarpon, a kwiaty lachnantoninę. Innymi związkami obecnymi w tej roślinie są glikozydy (dilatryna, glukozyd lachnantozydu, hemokoryna), kwas chelidonowy i pochodne naftalenu[12].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n wynosi 48[4].

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Pozycja systematyczna
Rodzaj z monotypowego rodzaju Lachnanthes z podrodziny Haemodoroideae w rodzinie hemodorowatych (Haemodoraceae) w rzędzie komelinowców (Commelinales)[13].
Typ nomenklatoryczny
Holotyp gatunku (Lachnanthes tinctoria var. major) znajduje się w zielniku Uniwersytetu w Getyndze[5].

Nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]

Etymologia nazwy naukowej
Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów λάχνη (lachne – kosmki) i άνθος (anthos – kwiat)[14]. Epitet gatunkowy odnosi się do Karoliny Południowej lub Karoliny Północnej w Stanach Zjednoczonych[15].
Nazwy zwyczajowe w języku polskim
W wydanym w 1848 roku Ukazicielu polskich nazwisk na rodzaje królestwa roślinnego autorstwa Antoniego Wagi ujęta jest polska nazwa rodzaju Lachnanthes: kraśla[16]. Taką samą nazwę podał Józef Rostafiński w wydanym w 1900 roku Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin[17] oraz Ignacy Rafał Czerwiakowski w wydanej w 1852 roku pracy Opisanie roślin skrytopłciowych lékarskich i przemysłowych, który dodatkowo podał polską nazwę dla gatunku Lachnanthes tinctoria: kraśla barwierska[18].
W pracach bardziej współczesnych, takich jak Słownik nazw roślin obcego pochodzenia pod redakcją Ludmiły Karpowiczowej z 1973 roku[19], Słownik polsko-łacińsko-francuski roślin i zwierząt pod redakcją Rajmunda Leperta i Ewy Turyn z 2005 roku[20] oraz Słownik roślin zielnych łacińsko-polski Wiesława Gawrysia z 2008 roku[21], rodzaj nie został ujęty.
Nazwy zwyczajowe w językach obcych
W języku angielskim roślina ta nosi nazwę dye root, paint root, red root (odpowiednio: barwiący, farbiący, czerwony korzeń)[5], co wynika z wykorzystywania kłączy tej rośliny do pozyskiwania barwników[5].

Zagrożenie i ochrona[edytuj | edytuj kod]

Pokrój Lachnanthes caroliniana
Stolony Lachnanthes caroliniana
Owocostan Lachnanthes caroliniana

W światowej czerwonej liście publikowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody gatunek ujęty jest jako najmniejszej troski (LC). Uznano, że – mimo stosunkowo ograniczonego zasięgu gatunku – jest on znacznie większy niż progi dla kategorii gatunków zagrożonych wyginięciem, a prawdopodobieństwo spadku populacji do poziomów bliskich osiągnięcia progu zagrożenia jest niskie[22].

Gatunek został w 1994 i 2000 roku uznany przez Komitet ds. Statusu Zagrożenia Dzikiej Przyrody w Kanadzie (COSEWIC) za zagrożony wyginięciem. W tym kraju zasięg gatunku ograniczony jest do dwóch połączonych, rozległych populacji zamieszkujących brzegi jezior w południowej Nowej Szkocji. Na podstawie badań przeprowadzonych w 2009 roku Komitet uznał jednak, że ryzyko wyginięcia tego gatunku, mimo powolnej utraty siedlisk w wyniku rozwoju zabudowań letniskowych i budynków mieszkalnych, jest mniejsze, niż wcześniej sądzono. Z uwagi na lokalnie powszechne występowanie rośliny i zdolność rozmnażania wegetatywnego zmieniono jej status na wymagający szczególnej troski (special concern)[23].

W Stanach Zjednoczonych gatunek uznany został za niezwykle rzadki i zagrożony (E) w Connecticut i Rhode Island oraz za niezbyt częsty i wymagający specjalnej troski w Massachusetts[24].

Zastosowanie użytkowe[edytuj | edytuj kod]

Rośliny lecznicze
Indianie Ameryki Północnej stosowali nalewkę z kłączy Lachnanthes caroliniana przy durze brzusznym, zapaleniu płuc, ciężkich postaciach chorób mózgu, kręczu szyi i kaszlu krtaniowym[10]. Czirokezi stosowali tę roślinę jako środek przeciwkrwotoczny, ściągający, na choroby przenoszone drogą płciową, choroby kobiece oraz bóle jamy ustnej i gardła, a także zewnętrznie na choroby nowotworowe[25].
Wodny ekstrakt z tej rośliny jest silnie toksyczny[26]. Efekty przedawkowania rośliny przypominają zatrucie pokrzykiem wilczą jagodą[10]. Zażycie rośliny powoduje pobudzenie psychiczne, po którym następuje obniżenie nastroju, zawroty i ból głowy, rozszerzenie źrenic, bóle uciskowe i zaburzenia widzenia, zaczerwienienie policzków, suchość w gardle, uczucie pełności i gorąca w klatce piersiowej, przyspieszenie pracy serca, niepokój i bezsenność[27].
Na początku XX wieku roślina badana była pod kątem bakteriostatyczności wobec prątka gruźlicy. Badania wykazały, że ekstrakt wodny z rośliny nie tylko nie wywiera żadnego działania hamującego na postęp gruźlicy, ale wręcz przyspiesza rozwój choroby[28].
Współcześnie L. caroliniana (pod wcześniejszą nazwą L. tinctoria) stosowany jest w formie leku homeopatycznego w sztywności karku[29]. Znajduje się w wykazie substancji czynnych wchodzących w skład produktów leczniczych homeopatycznych dopuszczonych do obrotu w punktach aptecznych w Polsce[30].
Rośliny barwierskie
W Stanach Zjednoczonych z roślin tego gatunku pozyskiwano substancje barwiące[10].
Rośliny psychoaktywne
Indianie Ameryki Północnej stosowali L. caroliniana do poprawy zdolności retorycznych (nadania wyrazistości i pełni mowy)[10]. Seminole używali tej rośliny jako środka orzeźwiającego, wpływającego na błyskotliwość, śmiałość i płynność mowy oraz zmieniającego rysy twarzy i wyraz oczu, zapewniając wrażenie człowieka nieustraszonego[27].
Rośliny ozdobne
Bywa uprawiana w Ameryce w przybrzeżnych ogrodach preriowych[31].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2023-03-19] (ang.).
  2. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  3. ↑ a b c d Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2023-09-15]. (ang.).
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m Kenneth R. Robertson: Lachnanthes caroliniana. Flora of North America, tom 26. [dostęp 2023-09-15].
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y Paul J. M. Maas, Hiltje Maas-van de Kamer: Haemodoraceae. New York: New York Botanical Garden, 1993, s. 13-15. ISBN 978-0-89327-380-4.
  6. ↑ Tropicos.org. Missouri Botanical Garden, 2020. [dostęp 2023-09-21]. (ang.).
  7. ↑ a b c Marco O. O. Pellegrini, Ellen J. Hickman, Jorge E. Guttiérrez, Rhian J. Smith i inni. Revisiting the taxonomy of the Neotropical Haemodoraceae (Commelinales). „PhytoKeys”. 169, s. 1–59, 2020-12-04. DOI: 10.3897/phytokeys.169.57996. 
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Donald H. Les: Aquatic monocotyledons of North America: ecology, life history, and systematics. Boca Raton: CRC press, Taylor & Francis group, 2020, s. 345-8. ISBN 978-1-1380-5493-6.
  9. ↑ Mark Deyrup, Jayanthu Edirisinghe, Beth Norden. The diversity and floral hosts of bees at the Archbold Biological Station, Florida (Hymenoptera: Apoidea). „Insecta Mundi”. 16 (1-3), s. 87-120, 2002. 
  10. ↑ a b c d e Grieve Margaret: A Modern Herbal (Tom 2). Rare Treasure Eds, 2021, s. ebook. ISBN 978-1-77464-452-2.
  11. ↑ Charles Darwin: The origin of species by means of natural selection. Wyd. 7. 1896, s. 13.
  12. ↑ The European Agency for the Evaluation of Medicinal Products, Veterinary Medicines Evaluation Unit, EMEA/MRL/671/99 - Lachnanthes tinctoria summary report [online], 1999.
  13. ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2023-03-15]. (ang.).
  14. ↑ Umberto Quattrocchi: CRC world dictionary of plant names: common names, scientific names, eponyms, synonyms, and etymology. T. 2: D-L. Boca Raton, FL: CRC Press, 2000, s. 1402. ISBN 978-0-8493-2676-9.
  15. ↑ David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008, s. 92. ISBN 978-0-511-47376-0.
  16. ↑ Antoni Waga: Ukaziciel polskich nazw na rodzaje królestwa roślinnego. W: Jakub Waga: Flora polonica. 1848, s. 74.
  17. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 325. (pol.).
  18. ↑ Ignacy Rafał Czerwiakowski: Opisanie roślin skrytopłciowych lékarskich i przemysłowych: botaniki szczególnéj. Kraków: 1852, s. 666.
  19. ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. nd.
  20. ↑ Rajmund Lepert, Ewa Turyn: Słownik polsko-łacińsko-francuski: rośliny i zwierzęta. Wyd. 1. Warszawa: Wiedza Powszechna, s. nd. ISBN 83-214-1271-8.
  21. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych: łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. nd. ISBN 978-83-925110-5-2.
  22. ↑ Lachnanthes caroliana, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2023-09-21] (ang.).
  23. ↑ Species at risk registry: Redroot (Lachnanthes caroliniana). Government of Canada. [dostęp 2023-09-21].
  24. ↑ Go Botany: Lachnanthes caroliniana (Carolina bloodroot). Native Plant Trust. [dostęp 2023-09-21].
  25. ↑ Daniel E. Moerman: Medicinal Plants of Native America. University of Michigan Press, 1987, s. 251.
  26. ↑ LACHNANTHES. „The Lancet”. 160 (4115), s. 88, 1902-07. DOI: 10.1016/S0140-6736(01)51321-5. 
  27. ↑ a b Charles Frederick Millspaugh: American Medicinal Plants. Boericke & Tafel, 1887, s. 171-172.
  28. ↑ J.A. Gardner, Harold R.D. Spitta, Arthur Latham. PRELIMINARY NOTE ON THE CHEMICAL AND THERAPEUTIC PROPERTIES OF LACHNANTHES TINCTORIA. „The Lancet”. 160 (4115), s. 72–73, 1902-07. DOI: 10.1016/S0140-6736(01)51303-3. 
  29. ↑ Lachnanthes tinctoria - Lachnanthes caroliniana pellet. National Library of Medicine - Dailymed. [dostęp 2023-09-17].
  30. ↑ Dz.U. z 2022 r. poz. 208
  31. ↑ Lady Bird Johnson Wildflower Center. The University of Texas at Austin. [dostęp 2023-09-17].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Lachnanthes_caroliniana&oldid=72328755”