Kulon wielkodzioby

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Kulon wielkodzioby
Esacus recurvirostris[1]
(Cuvier, 1829)
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Infragromada

ptaki neognatyczne

Rząd

siewkowe

Podrząd

siewkowce

Parvordo

Chionida

Nadrodzina

Chionoidea

Rodzina

kulony

Rodzaj

Esacus

Gatunek

kulon wielkodzioby

Synonimy
  • OEdicnemus recurvirostris Cuvier, 1829
  • Burhinus recurvirostris (Cuvier, 1829)[1]
Gatunki


Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]

Zasięg występowania
Mapa występowania

     Zasięg kulonów wielkodziobych

     Zasięg kulonów plażowych

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Kulon wielkodzioby (Esacus recurvirostris) – gatunek dużego ptaka z rodziny kulonów (Burhinidae). Występuje na obszarze od południowo-wschodniego Iranu przez subkontynent indyjski i Sri Lankę po Półwysep Indochiński i Hajnan. Bliski zagrożenia wyginięciem (NT, Near Threatened).

Taksonomia[edytuj | edytuj kod]

Po raz pierwszy gatunek opisał Georges Cuvier w 1829. Holotyp pochodził z Nepalu[3]. Autor nadał nowemu gatunkowi nazwę Oedicnemus recurvirostris[3].

Obecnie (2021) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny umieszcza kulona wielkodziobego w rodzaju Esacus. Uznaje go za gatunek monotypowy[4], podobnie jak i autorzy HBW[5], listy ptaków świata opracowywanej we współpracy BirdLife International z autorami HBW (5. wersja online: grudzień 2020)[6], Clements Checklist of Birds of the World (sierpień 2019)[7], jak i Howard and Moore Complete Checklist... (2014)[8].

Jedynym gatunkiem w rodzaju Esacus oprócz kulona wielkodziobego jest kulon plażowy (Esacus magnirostris), z którym ten tworzy nadgatunek[5][8]. Brakuje badań filogenetycznych, które ukazywałyby wzajemne relacje w obrębie rodziny kulonów[9]. Dawniej kulony plażowe bywały wydzielane do monotypowego rodzaju Orthorhamphus. Drugim rodzajem w rodzinie kulonów jest Burhinus, gdzie umieszczano zarówno kulony wielkodziobe, jak i plażowe. Obydwa od kulonów Burhinus odróżniają liczne cechy budowy ciała, przy czym najbardziej zwraca uwagę masywny dziób. Jest niemalże unikatowy wśród tej części siewkowców, które pożywienia szukają podczas brodzenia w wodzie (ang. wader od wade – „brodzić”; jest to grupa ekologiczna i nie należy kojarzyć jej z rzędem brodzących, którego obecna nazwa to bocianowe). Podobny występuje jedynie u krabożerów (Dromas ardeola) − bocznie spłaszczony, z wyraźnie widocznym podcięciem oraz z dolną linią żuchwy zgiętą pod kątem, nie zaś zaokrągloną. Tak jak i krabożery, kulony wielkodziobe i plażowe żywią się krabami[5].

W środowisku naukowym raczej osiągnięto konsensus w kwestii granic gatunków kulonów. Paradoksalnie wyjątkiem są kulony Esacus, z których jeden był długo umieszczany w odrębnym rodzaju[5]. Kulona wielkodziobego za podgatunek plażowego uznali na przykład Ripley i Ali (1981)[10]

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Długość ciała wynosi 49–54 cm, masa – około 790 g. Kulony wielkodziobe cechują się masywną budową, a proporcjami przypominają nieco dropie[5].

Na przodzie głowy znajduje się bardzo wyraźny wzór, który tworzy biały obszar dookoła oka i za nim oraz czarna plama na policzku i krótki pasek przyżuchwowy. Charakterystyczny dla kulonów wielkodziobych jest masywny dziób, smuklejszy w końcowej części, która wygina się w górę. U lecącego kulona wielkodziobego zwracają uwagę czarne lotki i białe plamy na lotkach I rzędu, a także szeroki jasnoszary pas przecinający pokrywy skrzydłowe średnie i większe. Czarne lotki II rzędu i białe czoło pozwalają odróżnić kulony wielkodziobe od plażowych, podobnie jak smuklejszy i bardziej zaostrzony dziób. Osobniki młodociane bardzo przypominają dorosłe, wyróżniają się płowymi krawędziami piór w świeżej szacie[10]. Tęczówka cytrynowożółta. Nogi i szare, zielonkawe[10].

Zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]

Kulony wielkodziobe występują na obszarze od południowo-wschodniego Iranu przez subkontynent indyjski i Sri Lankę po Półwysep Indochiński i Hajnan[5]. Według szacunkowych danych BirdLife International zasięg ich występowania zajmuje blisko 10,5 mln km²[11].

W Iranie kulony wielkodziobe zamieszkują wybrzeża dwóch ostanów: Hormozgan i Beludżystanu, od cieśnin dzielących wyspę Keszm i kontynentalną część kraju na wschód po granicę z Pakistanem[12]. Dalej ich obszar występowania ciągnie się przez Pakistan po Nepal i niemal całe Indie – także wysunięte najdalej na zachód stany Asam i Manipur – oraz Sri Lankę[10]. W leżącym na zachodnim wybrzeżu stanie Goa co najmniej do 2016 kulon wielkodzioby był stwierdzony tylko raz, uznany został za zabłąkanego osobnika[13]. W Nepalu odnotowywano ten gatunek w Kotlinie Katmandu oraz w dystryktach Chitwan i Bardiya[14].

Obszary występowania kulonów wielkodziobych w Bangladeszu rozmieszczone są wzdłuż wybrzeża w południowo-zachodniej części kraju oraz wokół dużych rzek w jego środkowej części. W 2015 zasięg geograficzny w tym kraju zajmował szacunkowo 23,4 tysiąca km², jednak rzeczywisty zajmowany obszar – 968 km²[15]. Gniazdują też w Bhutanie[16]. W Mjanmie odnotowywano kulony wielkodziobe w południowej, południowo-zachodniej, środkowej, wschodniej i północnej części kraju. W Tajlandii stwierdzano ich obecność w północno-zachodnich i północno-wschodnich rejonach, lecz współcześnie występują już tylko wzdłuż Mekongu. Podawane były też ze wschodniej Kambodży, Laosu oraz Wietnamu (południowe i środkowe rejony dawnego Annamu)[17]. W Laosie kulony wielkodziobe pojawiają się głównie przy Mekongu oraz w prowincji Xékong, daleko na południu kraju. Na północy również występują, tylko w rozproszeniu[18].

Chociaż wyspa Hajnan jest wymieniana jako jedno z miejsc występowania kulonów wielkodziobych, to podczas prac terenowych w dwóch pierwszych dekadach XXI wieku nie wykryto ich obecności. Według stanu wiedzy z 2020 tamtejsza populacja mogła już zaniknąć[19][20].

Ekologia i zachowanie[edytuj | edytuj kod]

Kulony wielkodziobe występują przy rzekach ze żwirowym lub kamienistym korytem, na kamienistych wybrzeżach i błotnistych połaciach terenu przy dużych jeziorach. Czasami odwiedzają pobliskie trawiaste równiny okresowo zalewane przez rzeki. Rzadko pojawiają się na piaszczystych wybrzeżach morskich, piaszczystych równinach, na solniskach i w estuariach. Zamieszkują wybrzeża morskie cejlońskiej strefy lasów kserofitycznych (ang. Sri Lanka dry-zone dry evergreen forests(inne języki); ekoregion ten zajmuje około 75% powierzchni Sri Lanki), lecz wyłącznie na plażach nienaruszonych działalnością człowieka[5]. W Nepalu były odnotowywane do 250 m n.p.m. Trzymają się brzegów głównych rzek tego kraju, jak Kali Gandaki, Ghaghra, Kosi i Mahakali[14].

Prowadzą osiadły tryb życia. Wędrują jedynie na skalę lokalną, do czego zmusza je podnoszący się poziom wody na rzekach i jeziorach, a tym samym zmiana warunków żerowania. Poza sezonem lęgowym mogą łączyć się w grupy złożone z kilku osobników. Zachowują się dość ostrożnie. Są aktywne głównie o zmierzchu, czasami żerują też za dnia. Wygiętej w górę końcówki dzioba używają do podważania kamieni. Głównym składnikiem ich diety są kraby i inne skorupiaki, odnotowano też owady, a raz jajo sieweczki morskiej (Charadrius alexandrinus[5]; jest to jednak informacja z połowy XX wieku). Przy jeziorze oligotroficznym w pobliżu Rajkot (Gudźarat), gdzie kraby pojawiały się nielicznie, wśród zdobyczy przynoszonej młodym zidentyfikowano młodego warana bengalskiego (Varanus bengalensis), ryjówka samotnego (Suncus stoliczkanus) i ryby z rodzaju Salmostoma (karpiowate)[21].

Lęgi[edytuj | edytuj kod]

Okres składania jaj w Indiach trwa od lutego do lipca, a na Sri Lance – głównie od kwietnia do lipca. Kulony wielkodziobe są monogamiczne i terytorialne. Niekiedy gniazdują w koloniach rybitw indyjskich (Sterna aurantia). Gniazdo ma formę zagłębienia wygrzebanego w żwirze, na kamienistej wysepce lub wśród rzadkich traw porastających obrzeża laguny, zwykle blisko wody[5]. W zniesieniu znajduje się 1 lub 2 jaja[5][22]. Wymiary średnie dla 60 jaj: 54,4 na 41,0 mm[10]. Wysiadują obydwa ptaki z pary. Pisklęta pokrywa czarno-biały (siwawy) puch z czarnymi cętkami. Brak informacji o czasie wysiadywania czy rozwoju młodych[5].

Status i zagrożenia[edytuj | edytuj kod]

IUCN uznaje kulona wielkodziobego za gatunek bliski zagrożenia (NT, Near Threatened) od 2013 (stan w 2021); wcześniej w latach 1988–2012 był klasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern). BirdLife International uznaje trend liczebności populacji za prawdopodobnie spadkowy[11]. W 2000 w Iranie gatunek nie podlegał ochronie[12]. W Czerwonej Księdze Bangladeszu kulon wielkodzioby ma lokalny status gatunku bliskiego zagrożenia (NT; 2015); uprzednio był klasyfikowany jako gatunek niedostatecznie rozpoznany (DD, Data Deficient)[15]. Lokalny status w Chinach (2015) to gatunek najmniejszej troski (LC)[23].

W Azji Południowo-Wschodniej zanotowano powtarzający się co sezon niski sukces lęgowy wśród ptaków gniazdujących w ekosystemach rzecznych. Przyczyniają się do niego psy, niepokojenie przez rybaków i zwierzęta domowe oraz sporadyczne wybieranie lęgów przez ludzi. W Nepalu znaczącym zagrożeniem dla kulonów wielkodziobych jest naruszanie oraz degradacja środowiska ich życia. Jak oceniono w 2. dekadzie XXI wieku (dane BirdLife International), najpoważniejszym zagrożeniem w większości zasięgu geograficznego jest mnogość inwestycji w elektrownie wodne typu zaporowego. Tyczy się to zarówno już ukończonych, jak i realizowanych lub zaplanowanych wówczas inwestycji[11].

W Kambodży w regionie rzek Tonlé San i Tonlé Kong kulony wielkodziobe niemalże już nie występują. Za zniknięcie z pierwszego najprawdopodobniej odpowiadają tamy wybudowane w Wietnamie wyżej na Tonlé San. Na przełomie 2. i 3. dekady XXI wieku w planach były kolejne tamy na Tonlé Kong, które mogłyby zaważyć o występowaniu kulonów wielkodziobych w pobliżu tej rzeki nawet przy podjęciu działań ochronnych. Wiadomo było też o projektach tam do realizacji na głównym korycie Mekongu w południowym Laosie oraz w Kambodży w prowincji Stœ̆ng Trêng i w okolicy Sambor w prowincji Krâchéh. Te mogłyby zaburzyć dotychczasowy przepływ rzeki, doprowadzając do wymarcia populacji z tej części Półwyspu Indochińskiego[11]. W marcu 2020 rząd Kambodży ogłosił wstrzymanie realizacji projektów na głównym korycie Mekongu w całym kraju do 2030[24].

Podczas corocznych akcji liczenia ptaków wodnych na Hajnanie w latach 2003–2007 i 2008–2020 nie stwierdzono kulonów wielkodziobych[20][19].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Esacus recurvirostris, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. ↑ Esacus recurvirostris, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  3. ↑ a b Georges Cuvier, Le règne animal distribué d'après son organisation, t. 1, 1829, s. 500 (fr.).
  4. ↑ F. Gill, D. Donsker, P. Rasmussen (red.): Buttonquail, thick-knees, sheathbills, plovers, oystercatchers, stilts, painted-snipes, jacanas, Plains-wanderer, seedsnipes. IOC World Bird List (v10.), 15 lipca 2021. [dostęp 2021-08-19].
  5. ↑ a b c d e f g h i j k red.: del Hoyo, J., A. Elliott, J. Sargatal, Handbook of the Birds of the World, t. 3. Hoatzin to Auks, Barcelona: Lynx Edicions, 1996, s. 302, 348, 353, 363, ISBN 978-84-87334-20-7.
  6. ↑ Handbook of the Birds of the World and BirdLife International, Handbook of the Birds of the World and BirdLife International digital checklist of the birds of the world. Version 5 [online], BirdLife Data Zone, grudzień 2020, s. 498 [dostęp 2021-08-17].
  7. ↑ J.F. Clements, M.J. Iliff, S.M. Billerman, T.A. Fredericks, B.L. Sullivan & C.L. Wood T. S. Schulenberg, The eBird/Clements Checklist of Birds of the World: v2019 [online], 2019 [dostęp 2021-08-17].
  8. ↑ a b BURHINIDAE - Thick-knees (2:9), [w:] Edward C. Dickinson & Les Christidis (red.), Howard and Moore Complete Checklist of the birds of the World, wyd. 4, t. 2, 2014.
  9. ↑ P. Mielczarek, M. Kuziemko: Rodzina: Burhinidae Mathews, 1912 (1840) - kulony - Thick-knees (Wersja: 2016-04-26). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-08-19].
  10. ↑ a b c d e Salim Ali & S. Dillon Ripley, Handbook of the Birds of India and Pakistan, wyd. 2, t. 3. Stone Curlews to Owls, Delhi: Oxford University Press, 1981, s. 1, 4–5.
  11. ↑ a b c d Thick-knee Esacus recurvirostris. BirdLife International. [dostęp 2021-08-21].
  12. ↑ a b Khaleghizadeh A. i inni, Birds of Iran: Annotated Checklist of the Species and Subspecies, Iranian Research Institute of Plant Protection, 2017, s. 79.
  13. ↑ Hume, R. & G.M. Kirwan, Great Thick-knee (Esacus recurvirostris), version 1.0 [online], Birds of the World (red.: J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal, D. A. Christie & E. de Juana). Cornell Lab of Ornithology, Ithaca, NY, USA, 29 lipca 2016 [dostęp 2021-08-21].
  14. ↑ a b Tej Kumar Shrestha: Birds of Nepal: Field Ecology, Natural History and Conservation. T. 2. Steven Simpson Books, 2001, s. 133. ISBN 978-0-9524390-9-7.
  15. ↑ a b Red List of Bangladesh. T. 3. Birds. IUCN, 2015. ISBN 978-984-34-0736-8.
  16. ↑ Cobi Feijen & Hans R. Feijen. A review of the breeding birds of Bhutan. „Forktail”. 24, s. 18, 2008. 
  17. ↑ Craig Robson, Birds of South-East Asia: Concise Edition, Bloomsbury Publishing, 2015, s. 102, ISBN 978-1-4729-2425-4.
  18. ↑ Duckworth i inni, Bird records from Laos, principally the upper Lao/Thai Mekong and Xiangkhouang province, in 1998–2000, „Forktail”, 18, 2002, s. 11–44 [zarchiwizowane z adresu 2021-03-06].
  19. ↑ a b Fei Li i inni, Status of wintering waterbirds on Hainan Island: results of annual waterbird surveys between 2008−2020, „Forktail”, 36, 2020.
  20. ↑ a b Fei Li i inni, Wetland birds of Hainan Island, China: results from winter waterbird surveys 2003–2007, „Forktail”, 23, 2007, s. 92–101 [zarchiwizowane z adresu 2021-07-27].
  21. ↑ Taej Mundkur, Prey items of the Great Thick-knee Esacus recurvirostris, „Forktail”, 6, 1991, s. 71–72 [zarchiwizowane z adresu 2021-03-06].
  22. ↑ Gordon L. MacLean, Clutch Size and Evolution in the Charadrii, „The Auk”, 89 (2), 1972, s. 299–324, DOI: 10.2307/4084208, JSTOR: 4084208.
  23. ↑ Red List of China’s Vertebrates. „Biodiversity Science”. 14 (5), s. 514, 2016. 
  24. ↑ Leonie Kijewski, Cambodia Halts Hydropower Construction on Mekong River Until 2030 [online], Voice of America (VOA), 1 kwietnia 2021 [dostęp 2021-08-23].

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kulon_wielkodzioby&oldid=73085228”