Hagot

Dodaj linki
To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
The Book of Mormon
Księga Mormona, jedno z mormońskich pism świętych i jednocześnie źródło przekazu o Hagocie

Hagot[1] (deseret 𐐐𐐁𐐘𐐉𐐛)[2] – w wierzeniach ruchu świętych w dniach ostatnich (mormonów) neficki budowniczy okrętów[3][4][5] żyjący w połowie I wieku p.n.e. Znany głównie ze swojej roli w ekspedycjach morskich na północ. Zajmuje poczesne miejsce w mormońskiej teologii, szczególnie w kontekście związków Kościoła z Polinezyjczykami. Postać Hagota, stanowiąca integralną część szerszej kultury mormońskiej, pojawia się również w dociekaniach apologetów tej tradycji religijnej, usiłujących dowieść autentyczności Księgi Mormona.

Wymowa imienia[edytuj | edytuj kod]

Wymowa tego imienia wzbudzała pewne zainteresowanie mormońskich badaczy. Została ona zresztą ujęta w przewodniku po wymowie, dołączanym do każdego egzemplarza anglojęzycznej wersji Księgi Mormona od 1981[6]. Źródła wskazują generalnie niemniej na znaczną różnicę między wymową preferowaną i powszechną współcześnie, a tą z wczesnego okresu kolonizacji terytorium[7], jeżeli chodzi o wiele nazw i imion z Księgi Mormona. Nie ma takiej różnicy wszelako w przypadku imienia Hagot[8]. Pierwotna wymowa, zwłaszcza ta stosowana przez Josepha Smitha, ma pewne znaczenie w badaniach nazw własnych występujących w Księdze Mormona, choć, na gruncie mormońskiej teologii, nie jest w nich czynnikiem decydującym[9]. Do ustalenia wymowy używanej przez Smitha wykorzystuje się między innymi wydanie Księgi Mormona w alfabecie deseret z 1869[9].

Istnieją wszelako relacje ludzi posługujących w procesie nazywanym przez świętych w dniach ostatnich tłumaczeniem Księgi Mormona, które rzucają światło na to, jak Smith pierwotnie radził sobie z nieznanymi słowami. Hugh Nibley, powołując się na relacje skrybów Smitha, stwierdził, że nigdy nie wymawiał on takich słów, zawsze poprzestając na ich przeliterowaniu[10]. Ściśle na gruncie mormońskiej teologii nie próbuje się dociekać pierwotnej wymowy tegoż słowa, podobnie jak nie prowadzi się takowych rozważań wobec słów i nazw nefickich jako takich[11].

Również na gruncie mormońskiej teologii zauważa się inherentną problematyczność wymowy nazw i imion przynależnych do tej mormońskiej świętej księgi. Ma to wynikać z tego, że żadne z nich nie zostało przekazane Josephowi Smithowi ustnie, z wyjątkiem może imienia Moroniego, który wszak przedstawił się Smithowi w wizji. Z doktrynalnego punktu widzenia sposób w jaki bohaterowie Księgi Mormona wypowiadali te słowa pozostał nieznany pierwszemu mormońskiemu przywódcy[12].

W Księdze Mormona[edytuj | edytuj kod]

Informacje na temat jego życia i aktywności zawiera 63. rozdział Księgi Almy, wchodzącej w skład Księgi Mormona[13]. Miał stać za konstrukcją szeregu statków, z których przynajmniej dwa zaginęły lub zatonęły wraz ze swą załogą oraz pasażerami. Opisywany jako mężczyzna wiedziony niezmiernie wielką ciekawością[5], zainicjować miał również skonstruowanie znacznych rozmiarów okrętu, kluczowego w nefickiej ekspedycji morskiej na północ. Ekspedycja ta, interpretowana jako osadnicza czy kolonizacyjna, miała mieć miejsce w 55 p.n.e.[14][15] Przypisywany jest jej sukces[16], ponieważ Księga zawiera informację o kolejnej wyprawie na północ, w 54 p.n.e. lub też w 53 p.n.e.[17] Migracje, których częścią miał był Hagot, analizowane są w kontekście poprzedzającego je zakończenia kolejnej serii wojen neficko-lamanickich oraz wynikłych z tego zmian demograficznych w ziemi zarahemlskiej[18].

Z zapisu zawartego w samej Księdze Mormona nie można wyłuskać zbyt wielu dodatkowych informacji na temat Hagota. Pozostaje jedynie wzmianka na temat obszaru, na którym miał działać, zasadniczo na granicy ziemi Obfitość, w pobliżu ziemi Spustoszenie[5]. Niektórzy komentatorzy zauważają, że, wbrew mormońskiej tradycji, sam tekst źródłowy przekazu o Hagocie nie sugeruje, jakoby miał on płynąć na którymkolwiek ze wspomnianych statków[19]. Nie daje również podstaw do wskazywania jakiekolwiek miejsca docelowego tych podróży[20].

W mormońskiej teologii[edytuj | edytuj kod]

George Reynolds, jeden z pionierów badań nad Księgą Mormona. Był prawdopodobnie pierwszą osobą, która połączyła Polinezyjczyków z Hagotem.

Hagot oraz wyprawy morskie z nim związane zajmują poczesne miejsce w mormońskiej myśli teologicznej od przeszło stu pięćdziesięciu lat[21], budząc przy tym niesłabnącą ciekawość[5]. Mimo braku oficjalnego stanowiska Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich w tej sprawie część Polinezyjczyków uznaje się za grupę ludności powiązaną więzami krwi z ludami opisywanymi w Księdze Mormona[21], w tym z uczestnikami nefickich wypraw Hagota[22][21]. Przekonanie to wyjaśnia zainteresowanie przywódców mormońskich Pacyfikiem, obecne w Kościele już w początkach jego istnienia[23][21]. Jako pierwszy naukę tą wspominał George Q. Cannon, podczas swojej pracy misyjnej na Hawajach (1851)[24][25]. Przyjęła się ona dosyć szybko w kierownictwie Kościoła. Drugi mormoński prezydent Brigham Young już w 1858 nauczał, że ci wyspiarze, rdzenni mieszkańcy tego kraju, należą do Domu Izraela[26]. Powtórzył to w swoim liście do hawajskiego króla Kamehamehy V z 1865[24]. Wszelako pierwsze połączenie Polinezyjczyków z Księgą Mormona za pośrednictwem Hagota pochodzi prawdopodobnie z Man and His Varieties[27], serii artykułów autorstwa George’a Reynoldsa[27], które ukazały się na łamach pisma „Juvenile Instructor” między sierpniem a wrześniem 1868[27].

Precyzyjne umiejscowienie Hagota w aparacie pojęciowym mormońskiej teologii może napotykać znaczne trudności, wplątane jest też w pewne niejasności. Zdaje się być jednocześnie obiektem dyskusji wśród zarówno przywódców Kościoła jak i, wcześniej, pionierów misyjnych. Wspomniany wyżej George Q. Cannon miał doznać wizji, w której rdzenni Hawajczycy zostali uznani za lamanickie plemię[28]. Wizja ta otrzymała status kanonicznej w 1937[29]. Temat ten podjęli w liście skierowanym do prezydenta misji samoańskiej[21] z 6 września 1972 N. Eldon Tanner i Marion G. Romney, posługujący wówczas jako doradcy w Pierwszym Prezydium[21]. Podeszli doń zwięźle i oględnie, zauważając w swym liście (...) zapytujesz, kim są Polinezyjczycy, czy są Nefitami, czy Lamanitami. Kwestia ta była obiektem licznych spekulacji w przeszłości. Nie mamy jednakże jakichkolwiek dowodów z pism świętych czy objawień, w których Pan mówiłby o tym, skąd przybyli Ci ludzie oraz jakie jest ich pochodzenie[21]. Lamanicką tożsamość przynajmniej części Polinezyjczyków potwierdził jednak Spencer W. Kimball już w 1975[30].

Jednocześnie Matthew Cowley wielokrotnie podkreślał, iż w żyłach Polinezyjczyków płynie krew Nefiego[31]. Zapis w dzienniku Louisy Pratt z października 1851 mówi natomiast, że Nefici byli starożytnymi ojcami Tahitańczyków[32][33]. Afiliacja etniczna mieszkańców Polinezji w kontekście mormońskich wierzeń pozostaje zatem niepewna, zwłaszcza z uwagi na jednoznacznie nefickie pochodzenie Hagota[34][35]. Współczesne przywództwo Kościoła o Hagocie oraz pochodzeniu Polinezyjczyków wypowiada się z ostrożnością[36].

Również stosunek poszczególnych grup wiernych do ich wywodzonego od Hagota pochodzenia jest złożony. Wskazuje się na możliwość, wedle której przynajmniej w niektórych przypadkach identyfikowali się oni z Hagotem bez żadnych sugestii ze strony misjonarzy[37]. Maorysi od samego początku swych kontaktów z chrześcijaństwem żywili przekonanie, że w jakiś sposób połączeni są ze starożytnymi Izraelitami[37]. W Księdze Mormona wraz jej zwięzłym zapiskiem o podróżach morskich prominentnego żeglarza znaleźli zatem niejako potwierdzenie swoich pragnień[37]. Maoryscy święci w dniach ostatnich uznają się za lud przynajmniej częściowo nefickiego pochodzenia[37]. Jeżeli już łączą się z Lamanitami, to czynią to zawsze jedynie przejściowo, zawsze zresztą w kontekście konkretnych grzechów[37], nie zaś afiliacji etnicznej[37]. Niezależnie jednak od wszelkich wywołanych przez postać Hagota dyskusji pozostaje on częścią istotnej, żywej polinezyjskiej tradycji religijnej, przekazywanej i utrwalanej od pokoleń[38].

Za upowszechnienie się poglądu o polinezyjskich związkach Hagota odpowiada prawdopodobnie Matthew Cowley[39]. Ten mormoński przywódca, członek Kworum Dwunastu Apostołów między 1945 a 1953[40], znany był z teologicznej kreatywności[24] oraz miłości do maoryskiej kultury i języka[41]. Przekonanie to znalazło odzwierciedlenie w wypowiedziach rozmaitych prezydentów Kościoła na przestrzeni wielu dekad. W modlitwie poświęcającej świątynię mormońską w nowozelandzkim Hamilton z 20 kwietnia 1958 David O. McKay nazwał Maorysów potomkami ojca Lehiego[42]. W 1976 w przemówieniu skierowanym do świętych w dniach ostatnich z Samoa Spencer W. Kimball odczytał zapiski dotyczące Hagota i stwierdził, że wydaje mi się czymś jasnym, że wasi przodkowie wyruszyli w podróż na północ, osiedlając się w regionie południowego Pacyfiku[42]. Powiązanie Polinezyjczyków z ludami Księgi Mormona jest również wspierane przez teksty błogosławieństw patriarchalnych otrzymywanych przez będących członkami Kościoła mieszkańców Polinezji[21].

Mimo silnego zakorzenienia polinezyjskiego kierunku wypraw Hagota w mormońskiej tradycji i teologii nie jest on jedyną dyskutowaną możliwością[43]. W początkach XX wieku szereg przywódców kościelnych zaangażowanych w pracę misyjną w Japonii sugerowało, że Hagot żeglarz mógł dotrzeć do wybrzeży tego kraju[43]. Ostatecznie jednak, wraz z brakiem oczekiwanego sukcesu wśród Japończyków[43], sugestie te nie zdołały się zadomowić w mormońskich wierzeniach[43]. Niekiedy wszakże da się odszukać późniejsze publikacje związane z mormonizmem, które przynajmniej pobocznie wspominają Hagota w kontekście pochodzenia mieszkańców Japonii[44][45].

Zwolennicy umiejscowienia ziem i wydarzeń opisywanych w Księdze Mormona wyłącznie na pograniczu amerykańsko-kanadyjskim wskazują z kolei, że celem wypraw Hagota były Wielkie Jeziora[43]. Krytycy takiego zawężonego podejścia podnoszą, iż odbiera ono religijną tożsamość świętym w dniach ostatnich pochodzącym z krajów Pacyfiku[43][46] i może być interpretowane jako przejaw amerykańskiego poczucia wyjątkowości[43].

W analizach zewnętrznych tak Hagota jak i tego aspektu mormońskiej teologii niekiedy zauważa się jego skomplikowane związki z poglądami rasowymi, zwłaszcza tymi wyrażanymi przez część wczesnych przywódców Kościoła oraz część wczesnych misjonarzy[47]. Temat ten nie umknął niemniej uwadze przynajmniej niektórych badaczy identyfikujących się z ruchem świętych w dniach ostatnich[43]. Typowa dla mormonizmu zdolność do umieszczania napotykanych społeczności w kontekście określonych pism świętych, tak widoczna na przykładzie Hagota, była szczególnie atrakcyjna dla ludów rdzennych w kontekście kolonialnym[48].

W mormońskiej kulturze i sztuce[edytuj | edytuj kod]

Świątynia mormońska w hawajskim Lāʻie. Obiekt ten zdobią płaskorzeźby, w tym płaskorzeźba przedstawiająca Hagota.

Istnienie Hagota, a także związane z nim hipotezy nie znalazły potwierdzenia w źródłach zewnętrznych. Mieszkańcy Polinezji, zgodnie z opinią ogromnej większości badaczy, najprawdopodobniej wywodzą się z południowo-wschodniej Azji[49][50]. Nie wyklucza się niemniej całkowicie historycznych kontaktów między rdzennymi mieszkańcami Ameryk a regionem Pacyfiku[51]. Niezależnie od dyskusji naukowych czy umiejscowienia teologicznego Hagota postać ta jest integralną częścią mormońskiego folkloru. Wyprodukowano chociażby poświęconą mu grę planszową[52]. Funkcjonuje również nawiązujący doń nazwą blog poświęcony życiu literackiemu świętych w dniach ostatnich[53]. Hagot bywa opisywany jako bohater polinezyjskiej młodzieży mormońskiej[54]. Utrwalony w sztuce. Znalazł się wśród postaci ujętych na płaskorzeźbach zdobiących świątynię mormońską w hawajskim Lāʻie. Płaskorzeźby te, dzieło J. Leo Fairbanksa, Avarda Fairbanksa[55] oraz Torliefa Knaphusa[56], przedstawiają kolejno dyspensacje ewangelii wyróżniane w mormońskiej teologii. Hagot stanowi tutaj część dyspensacji Nefitów[57][58]. Stoi na nim na prawo od Jezusa Chrystusa, obok okrętu, trzyma też w ręku wiosło[59].

Hagotowi bądź jego metaforycznym potomkom poświęcono obrazy The Ship of Hagoth (1949-1951)[60][61], Taking the Stick of Joseph to the Children of Hagoth[62] i Hagot construye barcos[63] autorstwa odpowiednio Minervy Teichert[61], Sylvii Huege de Serville[62] oraz Israela Trejo[63]. Pierwsza ze wspomnianych prac znajduje się w zbiorach Brigham Young University Museum of Art[60].

Hagot ma swoje miejsce także w pozakościelnej literaturze mormońskiej. Julia A. MacDonald poświęciła mu opowiadanie A Ship of Hagoth: A Tale of Ancient America[64] (1897)[65], później częściowo zaadaptowane przez Orestesa Utaha Beana w popularnej, choć kiepsko przyjętej sztuce teatralnej (1902)[65] oraz w wystawionej na Broadwayu An Aztec Romance (1912)[65]. Gordon Ryan umieścił go w swojej powieści Upon the Isles of the Sea: A Book of Mormon Adventure from the Nephite Chronicles z 1998[66].

Poza konwencjonalnie rozumianą mormońską teologią oraz kulturą Hagot pojawiał się również w kontekstach, które trudno jednoznacznie zaklasyfikować. Grupa określająca się mianem Nemenhah State of the Federation of Royal Maya and Indigenous Traditional Organization[67], utworzona w 2003[43] z inicjatywy Philipa Landisa[43] stoi za publikacją tak zwanych Mentinah Papers, wydanych w 2004. Ta dziewięciotomowa pozycja, rzekomo tłumaczenie zapisów odnalezionych w górach nieopodal Manti[68] w XIX wieku ma zawierać kroniki potomków Hagota[68]. Rozpoczyna ją zresztą Księga Hagota, wraz z relacją sędziwego już budowniczego[43]. W dalszej części narracji lud Hagota osiada w południowo-zachodniej części Stanów Zjednoczonych. Stworzone przez nich skupiska ludzkie stają się ostatecznie częścią ziemi Mentinah, utrzymując przy tym kontakt z ludami z ziem Księgi Mormona. Lamanita Samuel, jeden z mormońskich proroków, miał według Mentinah Papers odbyć długą wizytę w Mentinah i spędzić tam wiele miesięcy. Tekst wspomina również o Hagmenim, synu Hagota[69].

Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich odrzuca kanoniczność Mentinah Papers[68], zarówno na podstawie zawartych w nich błędów doktrynalnych[68] jak i braku koniecznego upoważnienia kapłańskiego[68]. Sam Landis natomiast, najwyraźniej próbując zdystansować się od mormonizmu, zmienił następnie pisownię imienia nefickiego konstruktora w Mentinah Papers na Hahgohtl[43]. Niemniej jego wysiłki były analizowane w kontekście roli Hagota w dostarczaniu tożsamości rozmaitym grupom. Ujmowano je też jako naturalną konsekwencję mormońskiego oczekiwania na kolejne, wciąż jeszcze nie objawione pisma święte[70].

Niejako obok dyskusji o samej postaci imię tego nefickiego budowniczego okrętów pojawiało się w badaniach nieortodoksyjnych praktyk nazewniczych obecnych na kartach Księgi Mormona[71] i wykorzystywane w ten sposób było w dowodzeniu autentyczności mormońskiej świętej księgi[72]. Mormońska apologetyka utrzymuje, iż imię Hagot jest poświadczone w starożytnych inskrypcjach hebrajskich[73]. Z kolei badacze wobec mormonizmu sceptyczni zauważają, że Joseph Smith mógł je wyprowadzić z imienia starotestamentalnego proroka Aggeusza (ang. Haggai)[74]. Inni z kolei łączą genezę historii o Hagocie z wyprawą misjonarską na Hawaje z listopada 1827, podczas której rozdano około 40 tysięcy pamfletów biblijnych wydrukowanych w nowojorskiej Utice. Smith miał o niej usłyszeć, a następnie twórczo ją przetworzyć na kartach Księgi Mormona[75].

Wiązane z Hagotem wyprawy oraz pozostawione przy ich opisie sugestie były również wykorzystywane przy konstruowaniu jednego z modeli wewnętrznej geografii Księgi Mormona[76][77][78]. Jego imię nosi jedna z ulic w Salt Lake City[79].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Hagot. [w:] Przewodnik po pismach świętych [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-05-13]. (pol.).
  2. ↑ Brigham Young University: HAGOTH. [w:] Book of Mormon Onomasticon [on-line]. byu.edu. [dostęp 2021-05-17]. (ang.).
  3. ↑ George Reynolds: A Dictionary of the Book of Mormon, Comprising Its Biographical, Geographical and Other Proper Names. Salt Lake City: Joseph Hyrum Perry, 1891, s. 136.
  4. ↑ George Reynolds: A Complete Concordance to the Book of Mormon. Salt Lake City: Deseret Book, 1900, s. 282.
  5. ↑ a b c d Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of Alma. Orem: Parrish Press, 2015, s. 666.
  6. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 57.
  7. ↑ Huchel 2000 ↓, s. 59.
  8. ↑ Spendlove 2015 ↓, s. 54.
  9. ↑ a b Huchel 2000 ↓, s. 58.
  10. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 53.
  11. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 56.
  12. ↑ Wilcox 2019 ↓, s. 114.
  13. ↑ Loveland 1976 ↓, s. 59.
  14. ↑ Daniel H. Ludlow: A companion to your study of the Book of Mormon. Salt Lake City: Deseret Book, 1976, s. 238.
  15. ↑ Daniel H. Ludlow: A companion to your study of the Book of Mormon. Salt Lake City: Deseret Book, 1976, s. 76.
  16. ↑ Hagoth, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 3885-3886, ISBN 978-1-60908-763-0.
  17. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of Alma. Orem: Parrish Press, 2015, s. 667.
  18. ↑ Forrester 2020 ↓, s. 1.
  19. ↑ Tvedtnes, Gee i Roper 2000 ↓, s. 46-7.
  20. ↑ Wright 2015 ↓, s. 114.
  21. ↑ a b c d e f g h Monte S. Nyman, Charles D. Tate jr., The Book of Mormon: Alma, the Testimony of the Word, Salt Lake City: Religious Studies Center Brigham Young University, 1992, s. 249–262, ISBN 0-8849-4841-2.
  22. ↑ Melvin R. Brooks: L.D.S. Reference Encyclopedia.. Salt Lake City: Bookcraft, 1960, s. 384-385.
  23. ↑ Carly Stern: WHY PACIFIC ISLANDERS LOVE THE BOOK OF MORMON. [w:] Ozy Live Curiously [on-line]. ozy.com, 2018-08-07. [dostęp 2021-06-20]. (ang.).
  24. ↑ a b c Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 1110. ISBN 978-0-02-904040-9.
  25. ↑ Hokulani K. Aikau: A Chosen People, a Promised Land: Mormonism and Race in Hawai'i. Minneapolis and London: University of Minnesota Press, 2012, s. 45. ISBN 978-0-8166-7462-6.
  26. ↑ Duffy 2008 ↓, s. 127.
  27. ↑ a b c Stan: Gathering the Scattered Children of Lehi: Constructions of Whiteness and Israelite Lineage in the Pacific Islands Missions. [w:] The Juvenile Instructor Organ for Young Latter Day Scholars [on-line]. juvenileinstructor.org, 2012-06-09. [dostęp 2021-06-20]. (ang.).
  28. ↑ Anthony Guy Tenney: White and Delightsome: LDS Church Doctrine and Redemptive Hegemony in Hawai'i. Columbus, Ohio: The Ohio State University, 2018, s. 17.
  29. ↑ Anthony Guy Tenney: White and Delightsome: LDS Church Doctrine and Redemptive Hegemony in Hawai'i. Columbus, Ohio: The Ohio State University, 2018, s. 18.
  30. ↑ Clement 1980 ↓, s. 92.
  31. ↑ Alan C. Miner: Alma 63. [w:] Step-by-Step Through the Book of Mormon [on-line]. stepbystep.alancminer.com. [dostęp 2021-06-19]. (ang.).
  32. ↑ Clement 1980 ↓, s. 91.
  33. ↑ Hokulani K. Aikau: A Chosen People, a Promised Land: Mormonism and Race in Hawai'i. Minneapolis and London: University of Minnesota Press, 2012, s. 47. ISBN 978-0-8166-7462-6.
  34. ↑ R. Lanier Britsch: Maori Traditions and the Mormon Church. [w:] New Era [on-line]. churchofjesuschrist.org, June 1981. [dostęp 2021-06-19]. (ang.).
  35. ↑ Hokulani K. Aikau: A Chosen People, a Promised Land: Mormonism and Race in Hawai'i. Minneapolis and London: University of Minnesota Press, 2012, s. 43. ISBN 978-0-8166-7462-6.
  36. ↑ Michael Harward: The Maori and the Mormons. mandnharward.com, 2020-04-19. [dostęp 2021-06-22]. (ang.).
  37. ↑ a b c d e f John L Sorenson, Davis Bitton, Mormons, Scripture, and the Ancient World: Studies in Honor of John L. Sorenson, Provo: Foundation for Ancient Research and Mormon Studies, Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship, 1998, s. 245-276, ISBN 978-0-934893-31-2.
  38. ↑ JBMS 2002 ↓, s. 80.
  39. ↑ Gina Colvin: What ever happened to Hagoth?. [w:] Kiwi Mormon Mormon Reflections from the Antipodes [on-line]. patheos.com, 2012-02-19. [dostęp 2021-06-19]. (ang.).
  40. ↑ Lawrence R. Flake: Prophets and Apostles of the Last Dispensation. Provo, UT: Religious Studies Center, Brigham Young University, 2001, s. 481-483. ISBN 1-5734-5797-3.
  41. ↑ Peter J. Lineham: Cowley, Matthew. [w:] Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand [on-line]. teara.govt.nz. [dostęp 2021-06-19]. (ang.).
  42. ↑ a b The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Hagoth believed to be link between Polynesia and peoples of America. [w:] Church News [on-line]. thechurchnews.com, 1992-07-25. [dostęp 2021-05-25]. (ang.).
  43. ↑ a b c d e f g h i j k l Stan: Wandering Significance: Hagoth and the many migrations of latter-day Lamanite/Nephite Identity. [w:] The Juvenile Instructor Organ for Young Latter Day Scholars [on-line]. juvenileinstructor.org, 2013-12-05. [dostęp 2021-06-18]. (ang.).
  44. ↑ Palmer 1970 ↓, s. 149.
  45. ↑ Katanuma 1974 ↓, s. 16.
  46. ↑ Stephen J. Thayne: The Blood of Father Lehi: Indigenous Americans and the Book of Mormon. Chapel Hill: University of North Carolina, 2016, s. 281-282.
  47. ↑ Jacob Vaughn Johnson: Staging the Saints: Mormonism and American Musical Theater. Los Angeles: University of California, 2017, s. 122-125.
  48. ↑ Maffly-Kipp 2000 ↓, s. 59.
  49. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 1111. ISBN 978-0-02-904040-9.
  50. ↑ Clement 1980 ↓, s. 88.
  51. ↑ Megan Gannon: DNA reveals Native American presence in Polynesia centuries before Europeans arrived. [w:] National Geographic [on-line]. nationalgeographic.com, 2020-07-08. [dostęp 2021-05-13]. (ang.).
  52. ↑ Ryan Morganegg: 'Hagoth: Builder of Ships' is a fun game. [w:] Deseret News [on-line]. deseret.com, 2010-07-18. [dostęp 2021-05-13]. (ang.).
  53. ↑ Ships of Hagoth: Call for submissions. [w:] DAWNING OF A BRIGHTER DAY Twenty-First Century Mormon Literature [on-line]. associationmormonletters.org, 2021-04-13. [dostęp 2021-06-19]. (ang.).
  54. ↑ Kathleen C. Perrin: Tahitian Pearls. [w:] Liahona [on-line]. churchofjesuschrist.org, June 1994. [dostęp 2021-06-19]. (ang.).
  55. ↑ Anderson 2000 ↓, s. 170.
  56. ↑ Anderson 2000 ↓, s. 172.
  57. ↑ Anderson 2000 ↓, s. 175.
  58. ↑ Richard J. Dowse: The Laie Hawaii Temple: A History from Its Conception to Completion Completion. Provo: Brigham Young University, 2012, s. 191.
  59. ↑ Richard J. Dowse: The Laie Hawaii Temple: A History from Its Conception to Completion Completion. Provo: Brigham Young University, 2012, s. 135.
  60. ↑ a b Brigham Young University Museum of Art: MINERVA TEICHERT’S BOOK OF MORMON PAINTINGS. [w:] COME, FOLLOW ME STUDY SUPPLEMENT [on-line]. moa.byu.edu. [dostęp 2021-06-23]. (ang.).
  61. ↑ a b Book of Mormon Central: Why Did Mormon Mention Hagoth?. [w:] KnoWhy [on-line]. bookofmormoncentral.org, 2016-08-23. [dostęp 2021-06-19]. (ang.).
  62. ↑ a b A Worldwide Look at the Book of Mormon. [w:] Liahona [on-line]. churchofjesuschrist.org, December 2000. [dostęp 2021-06-19]. (ang.).
  63. ↑ a b Book of Mormon Central: Hagot construye barcos. [w:] Archive Menu [on-line]. bookofmormoncentral.org. [dostęp 2021-06-20]. (ang.).
  64. ↑ Mormon Literature & Creative Arts: A Ship of Hagoth: A Tale of Ancient America. mormonartsstg.lib.byu.edu. [dostęp 2021-06-21]. (ang.).
  65. ↑ a b c Ryan Reeder: Mormons and YouTube. Logan: Utah State University, 2017, s. 49.
  66. ↑ Mormon Literature & Creative Arts: Upon the Isles of the Sea: A Book of Mormon Adventure from the Nephite Chronicles. mormonartsstg.lib.byu.edu. [dostęp 2021-06-21]. (ang.).
  67. ↑ Nemenhah: Nemenhah. nemenhah.org. [dostęp 2021-06-21]. (ang.).
  68. ↑ a b c d e FAIR: Question: What do the Mentinah Papers or the Nemenhah People have to do with the Mormons?. fairlatterdaysaints.org. [dostęp 2021-06-21]. (ang.).
  69. ↑ Shields 2009 ↓, s. 154.
  70. ↑ Netmo 2005 ↓, s. 11-12.
  71. ↑ Wilcox i in. 2019 ↓, s. 115.
  72. ↑ Wilcox 2019 ↓, s. 105.
  73. ↑ Tvedtnes, Gee i Roper 2000 ↓, s. 43.
  74. ↑ Tvedtnes, Gee i Roper 2000 ↓, s. 47.
  75. ↑ Anderson 2013 ↓, s. 162.
  76. ↑ Clark 1989 ↓, s. 27.
  77. ↑ Clark 1989 ↓, s. 29-30.
  78. ↑ Clark 1989 ↓, s. 45.
  79. ↑ Scott C. Esplin, Kenneth L. Alford (red.): Salt Lake City: The Place Which God Prepared. Salt Lake City: Religious Studies Center Brigham Young University, 2011, s. 127. ISBN 978-0-8425-2799-6.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Hagot&oldid=70141378”