Getto w Olkuszu

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Tablica na gmachu starostwa powiatowego w Olkuszu upamiętniająca żydowskich mieszkańców miasta zamordowanych w czasie Zagłady

Getto w Olkuszu – getto dla ludności żydowskiej istniejące w Olkuszu w okresie niemieckiej okupacji.

Getto zostało utworzone we wrześniu 1941 roku i objęło północno-wschodnią część miasta, a także podolkuskie wsie Parcze, Sikorka i Słowiki. W końcowym okresie swojego istnienia liczyło około 3,4 tys. mieszkańców. W czerwcu 1942 roku zostało zlikwidowane przez Niemców, a większość jego mieszkańców zgładzono w komorach gazowych, najprawdopodobniej w obozie zagłady Auschwitz II – Birkenau.

Żydzi olkuscy w pierwszych latach okupacji[edytuj | edytuj kod]

Moszek Joel Hagierman, dajan olkuskiej gminy żydowskiej, w czasie wydarzeń „krwawej środy” (31 lipca 1940)

Według danych z 1937 roku w Olkuszu zamieszkiwało 2,7 tys. Żydów. Na krótko przed wybuchem II wojny światowej osiedliła się tam jeszcze pewna liczba Żydów polskich wypędzonych z III Rzeszy[1].

Olkusz został zajęty przez oddziały Wehrmachtu już w piątym dniu kampanii wrześniowej[2]. Na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 8 października 1939 roku miasto wraz z południowo-zachodnią częścią powiatu olkuskiego wcielono do Rzeszy jako część rejencji katowickiej Prowincji Śląsk[a][3]. Od pierwszych dni okupacji ludność żydowska była poddawana różnorakim formom represji. Na terenie miasta i powiatu – przede wszystkim w okolicach mostu nad Przemszą, którym wiodła droga z Olkusza na Sławków – niemieccy żołnierze terroryzowali i mordowali żydowskich uchodźców powracających do swych rodzinnych miejscowości w Zagłębiu Dąbrowskim. Według niektórych świadków liczba zamordowanych mogła sięgnąć nawet stu osób. Represje nie ominęły także olkuskich Żydów, których niemieccy żołnierze i policjanci doraźnie zabierali do rozmaitych prac przymusowych, bili, upokarzali, rabowali. Zdarzały się przypadki obcinania bród ortodoksyjnym wyznawcom judaizmu[4].

W październiku 1939 roku powołano olkuski Judenrat, którego przewodniczącym został dentysta Azryl Flaszenberg. Do pełnienia tej funkcji wyznaczył go Mojżesz Merin – przewodniczący Judenratu w getcie sosnowieckim, a zarazem przewodniczący Centrali Gmin Żydowskich na Wschodnim Górnym Śląsku. W skład olkuskiego Judenratu weszli ponadto dwaj bracia Czarneccy oraz nieznana z nazwiska niemiecka Żydówka, która była jego sekretarzem i pośrednikiem w kontaktach z władzami niemieckimi[5]. W styczniu 1940 roku Flaszenberg został przeniesiony na stanowisko komisarza gminy żydowskiej w Strzemieszycach. Zastąpił go wtedy Dionizy Sobol[b], który szybko zdobył sobie reputację kolaboranta i awanturnika[6]. Pod jego nadzorem zorganizowano w Olkuszu żydowską służbę porządkową[7].

Prawdopodobnie na początku grudnia 1939 roku olkuskim Żydom narzucono obowiązek noszenia białych opasek z gwiazdą Dawida. Wcześniej zakazano im posiadania gotówki w kwocie większej niż 1 tys. reichsmarek lub 2 tys. złotych oraz zabroniono przekazywania majątku Aryjczykom. Zablokowano także należące do nich depozyty bankowe oraz oznaczono specjalnymi znakami żydowskie sklepy i warsztaty. Obowiązywał ponadto zakaz podróżowania koleją przez Żydów[8]. W styczniu 1940 roku zbezczeszczono olkuską synagogę oraz nałożono na miejscowych Żydów kontrybucję w złocie[7].

Olkuscy Żydzi na równi z Polakami padli ofiarą wydarzeń olkuskiej „krwawej środy” 31 lipca 1940 roku[9]. Poniósł wtedy śmierć co najmniej jeden Żyd – obywatel USA nazwiskiem Majer (prawdopodobnie jego prawdziwe nazwisko brzmiało Isaac Miller)[10]. W „krwawą środę” niemieccy policjanci znęcali się szczególnie okrutnie nad dajanem olkuskiej gminy żydowskiej, Moszkiem Joelem Hagiermanem[11]. Zdjęcie Hagiermana dręczonego na olkuskim rynku jest obecnie jedną z najbardziej znanych fotografii z czasu Holocaustu[12].

 Osobny artykuł: Krwawa środa w Olkuszu.

Według niemieckiego spisu z 23 grudnia 1939 roku w powiecie olkuskim mieszkało 4097 Żydów, z czego 3080 w Olkuszu[13]. Wkrótce liczba ta wzrosła, gdyż w połowie czerwca 1940 roku do Olkusza przesiedlono Żydów z Chorzowa, a według niektórych źródeł także z Piaśnik i innych miejscowości Górnego Śląska. Liczba wysiedleńców mogła sięgnąć 800, a nawet 1500 osób[14].

W październiku 1940 roku rozpoczęły się wywózki olkuskich Żydów do obozów pracy w Rzeszy. W pierwszym transporcie znalazło się 140 osób. W styczniu 1941 roku wywieziono kolejnych 130 mężczyzn, a w sierpniu tegoż roku – 300 kobiet[15].

Getto w latach 1941–1942[edytuj | edytuj kod]

Tablica przy ul. Kościuszki upamiętniająca publiczną egzekucję trzech Żydów 2 marca 1942 roku

We wrześniu 1941 roku w Olkuszu utworzono getto[16]. Objęło ono północno-wschodnie przedmieście miasta, a jego granica sięgała współczesnego skrzyżowania ul. Francesco Nullo z ul. Kościuszki. Ponadto do getta włączono wsie będące obecnie dzielnicami miasta: Sikorkę, a częściowo także Parcze i Słowiki[17]. Przesiedlenie ludności żydowskiej do getta trwało dziesięć dni i było nadzorowane przez specjalną komisję złożoną z Niemców przybyłych z Sosnowca i Będzina. W przesiedleniu uczestniczyli również przedstawiciel Centrali Gmin Żydowskich na Wschodnim Górnym Śląsku oraz żydowscy policjanci z gett w Sosnowcu i Będzinie[18]. Z domów, które znalazły się w obrębie getta, wysiedlono wszystkich Polaków[17].

Getto nie było ogrodzone, lecz wejść do niego pilnowali niemieccy i żydowscy policjanci[19]. Opuszczanie getta bez specjalnego zezwolenia było zabronione. Wszystkich Żydów oznaczono żółtymi gwiazdami Dawida (w miejsce noszonych uprzednio białych opasek)[20].

W getcie panowały trudne warunki bytowe. Zamożniejsi Żydzi mieszkali bliżej centrum miasta, najubożsi – na osiedlu Sikorka, często po 7–8 osób w jednej izbie[18]. Oficjalne dzienne przydziały żywności wynosiły zaledwie 250–300 gram chleba na osobę[19]. Dotkliwym problemem były również niedobory drewna opałowego i węgla[21]. W gmachu przedwojennego gimnazjum męskiego przy ul. Augustiańskiej (ob. Francesco Nullo) zorganizowano kuchnię gminną dla ubogich[22]. Wydawała ona około 300 posiłków dziennie[23]. Z kolei w gmachu przedwojennego gimnazjum żeńskiego, który znajdował się na granicy getta, urządzono prowizoryczny żydowski szpital[24]. W getcie działało także przedszkole, do którego uczęszczało średnio 30 dzieci[23].

Judenrat był zobowiązany dostarczać władzom niemieckim robotników przymusowych[19]. Olkuscy Żydzi byli zatrudnieni przede wszystkim w fabryce waliz oraz w filii fabryki („szopu”) szycia i naprawy mundurów Rosnera[c], która mieściła się w budynku gimnazjum męskiego[23]. Według autorów opracowania Encyclopedia of Camps and Ghettos około 50 olkuskich Żydów pracowało także w zakładach metalowych należących do sosnowieckiej firmy „Blech und Holzwarenfabrik, Josef Skopek”[21]. Nie ustały ponadto wywózki do obozów pracy. 12 marca 1942 roku wywieziono 117 kobiet, 20 kwietnia – 140 mężczyzn, a 21–23 maja – nawet do tysiąca mężczyzn i kobiet[23].

2 lub 3 marca 1942 roku przy ul. Kościuszki na kasztanowcach rosnących na placu pozostałym po nieistniejącym klasztorze oo. Augustianów Niemcy powiesili trzech Żydów. Ofiarami byli Mordka Jakob Glajtmann, Moszek Israel Macner i Chaim Israel Pinkus, których aresztowano kilka tygodni wcześniej na drodze z Olkusza do Chrzanowa i przez kilka dni przetrzymywano w KL Auschwitz. Niemcy nadali egzekucji publiczny charakter, zmuszając do jej obserwowania około 200 mieszkańców getta. Inspiratorem zbrodni był naczelny sędzia olkuski, dr Martin Buchwald. Publiczna egzekucja miała w jego zamyśle stanowić przestrogę dla ludności getta przed prowadzeniem nielegalnego handlu[25][26].

Likwidacja getta[edytuj | edytuj kod]

Upamiętnienie Olkusza w Muzeum – Miejscu Pamięci w Bełżcu. W rzeczywistości jest jednak mało prawdopodobnym, iż olkuscy Żydzi zostali zgładzeni w tym obozie zagłady
Upamiętnienie „czerwonego domku” w byłym obozie zagłady Auschwitz II – Birkenau. Prawdopodobnie w tej komorze gazowej zginęli Żydzi deportowani z Olkusza

Latem 1942 roku Niemcy rozpoczęli wywózki z gett w Zagłębiu Dąbrowskim i na Górnym Śląsku do obozów zagłady. Akcją tą objęto również Olkusz. „Wysiedlenie” rozpoczęło się w nocy z 9 na 10 czerwca lub nad ranem 10 czerwca. Pierwszych ujętych Żydów umieszczono w budynku kuchni gminnej przy ul. Augustiańskiej, kolejnych doprowadzano na sąsiadujący z nią placyk[27]. W czasie „wysiedlenia” w Olkuszu przebywał Mojżesz Merin i inni urzędnicy sosnowieckiej Centrali[28]. Obok Niemców w akcji uczestniczyli żydowscy policjanci z Sosnowca i Będzina. Według relacji świadków wykazywali się oni wyjątkową gorliwością i brutalnością[29]. Im też powierzono zadanie pilnowania olkuskich Żydów zgromadzonych w kuchni gminnej[d][27].

W ciągu niespełna doby na terenie byłego gimnazjum męskiego przy ul. Augustiańskiej zgromadzono około 3,4 tys. osób[27]. Na wspomnianym placyku odbyła się „selekcja”, którą przeprowadził SS-Obersturmbannführer Friedrich Karl Kuczynski[21]. Około 200 Żydów uznano za zdolnych do pracy i pozostawiono w gmachu gimnazjalnym. W gronie tym znaleźli się prawdopodobnie urzędnicy Judenratu, funkcjonariusze żydowskiej służby porządkowej, personel żydowskiego szpitala, a być może także pracownicy filii „szopu” Rosnera[e]. Następnego dnia zabrano ich do obozu przejściowego w Sosnowcu, a stamtąd wywieziono do różnych obozów koncentracyjnych i obozów pracy (Annaberg, Blechhammer, Groß-Rosen, Buchenwald)[30].

Pozostałych Żydów odprowadzono do nieukończonego gmachu kasy chorych przy ul. Mickiewicza (ob. siedziba starostwa powiatowego)[27][31]. Tam przez dwa dni przetrzymywano ich bez wody i żywności[32]. W czasie wysiedlenia niektórzy Żydzi usiłowali się ukryć w rozmaitych kryjówkach na terenie getta; jeżeli zostali schwytani, kierowano ich do kasy chorych bez względu na fakt, czy byli zdolni do pracy[29]. 13 czerwca do gmachu przy ul. Mickiewicza doprowadzono jeszcze Żydów z okolicznych miasteczek i wsi. Zostali oni zgromadzeni na przyległym do budynku placu. Tego samego dnia ze stacji kolejowej w Olkuszu odszedł pierwszy transport do obozu zagłady. Drugi, a zarazem ostatni transport odprawiono 15 czerwca, znaleźli się w nim między innymi pacjenci żydowskiego szpitala. Łącznie na śmierć w komorach gazowych wywieziono około 3 tys. Żydów[28]. Do jednego z transportów dołączono także Polaka – umysłowo chorego Leopolda Jarno[33].

Dobytek pożydowski Niemcy sprzedali – lepsze rzeczy reichsdeutschom i volksdeutschom, a gorsze Polakom[29]. Po likwidacji getta pozostało w Olkuszu jeszcze od 10 do 20 Żydów. Byli to pracownicy fabryki waliz. Przetrzymywano ich w przyfabrycznym budynku, którego nie mieli prawa opuszczać. Wszyscy zostali wywiezieni do obozów w lipcu 1943 roku[34].

Wśród badaczy Zagłady nie ma pełnej zgody co do miejsca, w którym zgładzono olkuskich Żydów. United States Holocaust Memorial Museum podawało, że zostali oni wywiezieni do obozu zagłady w Bełżcu[35]. Podobnego zdania był również badacz historii tego obozu, Robin O’Neil[36]. W rezultacie Olkusz jest jednym z miast, które upamiętniono w Muzeum – Miejscu Pamięci w Bełżcu[35]. Zdaniem Krzysztofa Kocjana, autora pierwszej monografii poświęconej olkuskiemu gettu, jest jednak mało prawdopodobnym, iż olkuscy Żydzi zostali zgładzeni w komorach gazowych Bełżca. Wskazuje on w tym kontekście na oddalenie obozu od Olkusza oraz na fakt, że do Bełżca nigdy nie kierowano transportów z ziem polskich wcielonych do Rzeszy[28]. Kocjan i Ireneusz Cieślik stoją na stanowisku, że transporty z Olkusza skierowano do obozu zagłady Auschwitz II – Birkenau[28][31]. Adam Cyra uważa to za prawdopodobne, podkreślając jednocześnie, iż zachowana dokumentacja poobozowa nie zawiera żadnych informacji na temat zgładzenia olkuskich Żydów w Auschwitz-Birkenau[35]. Informacja o wywiezieniu olkuskich Żydów do tego obozu widnieje ponadto w publikacji Encyclopedia of Camps and Ghettos wydanej przez USHMM w 2012 roku[21]. Żydzi z Olkusza prawdopodobnie zginęli w tzw. czerwonym domku, pierwszej prowizorycznej komorze gazowej w Birkenau[37].

Kontrowersje budzi również kwestia ustalenia personaliów olkuskich Żydów zamordowanych w czasie Holocaustu. Na liście ofiar, którą opracował Krzysztof Kocjan, widnieje blisko 2,3 tys. nazwisk[38]. Przy jej tworzeniu Kocjan wykorzystał listę wysiedleńczą z nazwiskami 726 olkuskich Żydów, którą odnaleziono w archiwach Żydowskiego Instytutu Historycznego. Adam Cyra uważa jednak, że lista ŻIH nie może służyć za źródło przy ustalaniu personaliów olkuskich ofiar Holocaustu, gdyż nie wiadomo, kto i kiedy ją sporządził oraz czy osoby, których nazwiska na niej widnieją, rzeczywiście zostały zamordowane. Wskazuje ponadto, że na liście znajdują się również nazwiska Żydów z Chorzowa i okolic, których wysiedlono do Olkusza w czerwcu 1940 roku[f][39]. Zdaniem Cyry opracowanie wiarygodnego wykazu Żydów z Olkusza i powiatu olkuskiego zgładzonych w komorach gazowych nie jest możliwe, gdyż ofiary takie mordowano bez formalnej rejestracji w obozowych kartotekach[40]. Dlatego w swoim opracowaniu Mieszkańcy ziemi olkuskiej w hitlerowskich więzieniach i obozach koncentracyjnych (2005) zamieścił nazwiska jedynie 86 Żydów z Olkusza i powiatu olkuskiego, których śmierć w niemieckich obozach koncentracyjnych znajduje potwierdzenie w obozowej dokumentacji[41]. Zamieścił także nazwiska dwojga Żydów zmarłych w niemieckich więzieniach, a także nazwiska 95 Żydów, którzy przeżyli pobyt w obozach lub ich los pozostaje nieznany[42].

Łącznie w czasie II wojny światowej poniosło śmierć około 15 tys. Żydów z terenów ówczesnego powiatu olkuskiego, w tym 3 tys. żydowskich mieszkańców Olkusza[43]. Liczba olkuskich Żydów, którzy przeżyli wojnę, jest szacowana na około 150 osób[44].

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

Pomnik na starym cmentarzu w Olkuszu

W czerwcu 2005 roku na starym cmentarzu w Olkuszu odsłonięto pomnik autorstwa Katarzyny Krzykawskiej, upamiętniający mieszkańców Olkusza i ziemi olkuskiej zamordowanych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych i więzieniach. Na pięciu tablicach zapisano nazwiska ofiar[45]. Na szóstej tablicy znalazł się natomiast napis[46]:

Pamięci kilkunastu tysięcy Żydów z Olkusza i ziemi olkuskiej, głównie bezimiennych ofiar komór gazowych w KL Auschwitz-Birkenau i w Bełżcu.
„Różne są języki naszych modlitw, lecz łzy są zawsze takie same” – Abraham Joshue Heschel

Pomnik spotkał się z ostrą krytyką ze strony niektórych olkuskich historyków i regionalistów, którzy uznali, że zaciera on prawdę o wojennych losach ziemi olkuskiej i faworyzuje ofiary polskie. Wskazywali na niestosowność lokalizacji pomnika na terenie cmentarza chrześcijańskiego oraz podkreślali, iż na tablicach wykuto nazwiska 300 Polaków i zaledwie 30 Żydów, co stanowić miało rażące naruszenie proporcji, jeśli wziąć pod uwagę fakt, iż w czasie niemieckiej okupacji poniosło śmierć około 15 tys. Żydów i około 2 tys. Polaków z Olkusza i powiatu. Zwracali także uwagę, iż na tablicach powinny znaleźć się nazwiska 726 Żydów, które widnieją na liście wysiedleńczej odnalezionej w archiwach ŻIH. Z zarzutami polemizowali inicjatorzy budowy pomnika, w szczególności Adam Cyra, którego ustalenia posłużyły za główne źródło przy wyborze nazwisk umieszczonych na tablicach. Argumentowali, że głównym kryterium był fakt jednoznacznego potwierdzenia śmierci danej osoby w niemieckim obozie lub więzieniu, a lista wysiedleńcza nie może być w tym kontekście uznana za źródło w pełni wiarygodne[47].

Z inicjatywy Ireneusza Cieślika od 2006 roku w rocznicę likwidacji getta w Olkuszu jest organizowany marsz pamięci[48][49].

W czerwcu 2017 roku na budynku starostwa powiatowego w Olkuszu odsłonięto tablicę upamiętniającą olkuskie ofiary Zagłady[49]. Widnieje na niej napis w językach polskim, niemieckim, angielskim i hebrajskim:

Pamięci społeczności żydowskiej z Olkusza wymordowanej przez Niemców w czerwcu 1942 roku. W tym budynku więzieni byli olkuscy Żydzi przed wywiezieniem do komór gazowych obozu Auschwitz-Birkenau

Wspomnienia i relacje[edytuj | edytuj kod]

W 1972 roku w Tel Awiwie opublikowana została Księga Pamiątkowa Żydów Olkuskich[50].

W 1992 roku w Izraelu opublikowano wspomnienia Mosze Bergera pt. W tajgach Sybiru. Autor był olkuskim Żydem, który w listopadzie 1939 roku wraz z jedną z sióstr uciekł z rodzinnego miasta do sowieckiej strefy okupacyjnej. Osiem miesięcy później wywieziono ich w głąb ZSRR, skąd powrócili do Olkusza dopiero w 1945 roku. Rodzice Bergera wraz z pozostałymi siostrami zostali zgładzeni przez Niemców w czasie likwidacji olkuskiego getta[51].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Od 1941 roku część Prowincji Górny Śląsk.
  2. ↑ Sobol kierował także podległym sosnowieckiej Centrali Gmin Żydowskich inspektoratem olkuskim, obejmującym gminy: Olkusz, Strzemieszyce, Sławków, Ząbkowice. Patrz: Kocjan 2017 ↓, s. 67.
  3. ↑ Centrala „szopu” mieściła się w Będzinie. Patrz: Kocjan 2017 ↓, s. 99.
  4. ↑ Jan Tomasz Gross w książce Upiorna dekada wymienia Olkusz jako jedno z miast, w którym w czasie okupacji polscy mieszkańcy masowo dopuszczali się antysemickich ekscesów. Jak wskazuje jednak Krzysztof Kocjan, relacje ocalałych Żydów nie potwierdzają tej tezy. Brak także dowodów, które wskazywałyby na aktywny udział Polaków w likwidacji tamtejszego getta w czerwcu 1942 roku. Patrz: Kocjan 2017 ↓, s. 107 i Cieślik, Dziechciarz i Kocjan 2007 ↓, s. 12.
  5. ↑ Zdaniem Krzysztofa Kocjana nie można jednak wykluczyć, że już dwa tygodnie wcześniej wywieziono ich wraz z maszynami do Będzina. Patrz: Kocjan 2017 ↓, s. 116.
  6. ↑ Zdaniem Cyry jedyną przesłanką przemawiającą za tym, że lista z archiwów ŻIH została sporządzona w czasie likwidacji olkuskiego getta, jest fakt, że widnieją na niej nazwiska niemowląt urodzonych w latach 1941–1942. Patrz: Cyra 2007 ↓, s. 10–11.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 4.
  2. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 7.
  3. ↑ Cyra 2005 ↓, s. 9.
  4. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 8–10.
  5. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 10–11.
  6. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 23, 31.
  7. ↑ a b Kocjan 2017 ↓, s. 23.
  8. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 16–17.
  9. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 37–57.
  10. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 57.
  11. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 50.
  12. ↑ Cieślik 2016 ↓, s. 107.
  13. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 17.
  14. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 25.
  15. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 71–72.
  16. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 78.
  17. ↑ a b Cieślik, Dziechciarz i Kocjan 2007 ↓, s. 19.
  18. ↑ a b Kocjan 2017 ↓, s. 79.
  19. ↑ a b c Kocjan 2017 ↓, s. 80.
  20. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 79, 83.
  21. ↑ a b c d Encyclopedia of Camps and Ghettos 2012 ↓, s. 158.
  22. ↑ Cieślik 2016 ↓, s. 111.
  23. ↑ a b c d Kocjan 2017 ↓, s. 99.
  24. ↑ Cieślik 2016 ↓, s. 110.
  25. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 87–88.
  26. ↑ Cyra 2017 ↓.
  27. ↑ a b c d Kocjan 2017 ↓, s. 115.
  28. ↑ a b c d Kocjan 2017 ↓, s. 116.
  29. ↑ a b c Kocjan 2017 ↓, s. 107.
  30. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 115–116.
  31. ↑ a b Cieślik 2016 ↓, s. 5.
  32. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 105.
  33. ↑ Cieślik, Dziechciarz i Kocjan 2007 ↓, s. 150.
  34. ↑ Kocjan 2017 ↓, s. 141.
  35. ↑ a b c Cyra 2007 ↓, s. 11.
  36. ↑ O’Neil 2008 ↓, s. 300.
  37. ↑ Adam Cyra: Za brzozowym laskiem. cyra.wblogu.pl, 2019-06-10. [dostęp 2020-07-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-18)].
  38. ↑ Cieślik 2016 ↓, s. 37.
  39. ↑ Cyra 2007 ↓, s. 10–11.
  40. ↑ Cyra 2005 ↓, s. 7, 13.
  41. ↑ Cyra 2005 ↓, s. 120–130.
  42. ↑ Cyra 2005 ↓, s. 131–136.
  43. ↑ Cyra 2005 ↓, s. 13–14.
  44. ↑ Encyclopedia of Camps and Ghettos 2012 ↓, s. 159.
  45. ↑ Cyra 2007 ↓, s. 3–4.
  46. ↑ Cyra 2007 ↓, s. 4.
  47. ↑ Cieślik, Dziechciarz i Kocjan 2007 ↓, s. 33, 35, 63–65, 68, 74, 76, 79–90, 94–96, 115–116, 125–126, 134, 145–146, 148–150, 157–161, 174–182, 184–186, 195–218, 225.
  48. ↑ Cieślik 2016 ↓, s. 7–16.
  49. ↑ a b W hołdzie olkuskim Żydom. dzieje.pl, 2017-06-16. [dostęp 2019-08-17].
  50. ↑ Cieślik, Dziechciarz i Kocjan 2007 ↓, s. 22.
  51. ↑ Cieślik, Dziechciarz i Kocjan 2007 ↓, s. 154–155.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Ireneusz Cieślik (opr.): 10 lat Marszu Pamięci. W rocznicę wymordowania Żydów z Olkusza. Olkusz: 2016. ISBN 978-83-64017-19-3.
  • Ireneusz Cieślik, Olgerd Dziechciarz, Krzysztof Kocjan (red.): Olkusz: zagłada i pamięć. Dyskusja o ofiarach wojny i świadectwa ocalałych Żydów. Olkusz: 2007. ISBN 978-83-60592-19-9.
  • Adam Cyra: 75 lat temu w Olkuszu: egzekucja trzech Żydów, więźniów Auschwitz. dzieje.pl, 2017-02-20. [dostęp 2019-09-05].
  • Adam Cyra: Mieszkańcy Ziemi Olkuskiej w hitlerowskich więzieniach i obozach koncentracyjnych. Oświęcim – Olkusz: Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau i Urząd Miasta i Gminy w Olkuszu, 2005. ISBN 83-60210-02-0.
  • Adam Cyra: Upamiętnienie Żydów olkuskich. 65. rocznica likwidacji getta w Olkuszu czerwiec 2007 r. Oświęcim – Olkusz: Towarzystwo opieki nad Oświęcimiem, 2007.
  • Krzysztof Kocjan: Zagłada olkuskich Żydów. Bukowno: Fundacja Kultury AFRONT, 2017. ISBN 978-83-948226-2-0.
  • Geoffrey P. Megargee, Martin Dean: Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945. T. II: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe. Cz. A. Bloomington and Indianapolis: United States Holocaust Memorial Museum and Indiana University Press, 2012. ISBN 978-0-253-00202-0. (ang.).
  • Robin O’Neil: Bełżec: Stepping Stone to Genocide. New York: JewihGen, Inc., 2008. ISBN 978-0-9764759-3-4. (ang.).

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Getto_w_Olkuszu&oldid=68681085”