Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim, Centrum Festiwalowe w 2022. Fot. HaWa

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim – Impreza kulturalna odbywająca się od 2020 roku w Grodzisku Mazowieckim, której celem jest propagowanie żydowskiego dziedzictwa Grodziska Mazowieckiego i innych polskich miast oraz kultury żydowskiej i izraelskiej. Inicjatorami festiwalu byli Joanna Szumacher i Piotr Strzemieczny, a instytucją odpowiadającą za organizację jest Stowarzyszenie Nowa Kultura i Edukacja.

W 2020 roku odbyła się pierwsza edycja Festiwalu Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim. Tematem przewodnim Festiwalu, przy którym współpracowało również stowarzyszenie Hakoach, był Dybuk. W 2021 roku festiwal odbywał się pod hasłem Golem, a w 2022 roku edycję poświęcono kobietom w kulturze żydowskiej i judaizmie. Czwarta edycja odbywała się wokół żydowskich bajek (majses). Poza pierwszą edycją (wrzesień), wszystkie pozostałe odbywają się corocznie w drugiej połowie sierpnia. Każda odsłona Festiwalu Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim zawiera spotkania literackie, panele eksperckie związane z judaizmem, spotkania historyczne, wystawy, spotkania warsztatowe, spacery oraz koncerty.

Działalność wydawnicza

Do każdej edycji Stowarzyszenie Nowa Kultura i Edukacja wydaje publikacje tematyczne: historie żydowskich rodzin z Grodziska, katalogi towarzyszące wystawom i foldery przybliżające żydowską historię miasta. W 2020 roku ukazała się pierwsza publikacja w pełni poświęcona żydowskiemu dziedzictwu Grodziska Mazowieckiego, Żydowski ślad Grodziska Mazowieckiego, w której przybliżono charakterystyczne dla żydowskiej społeczności i historii miasta miejsca oraz postaci, a także zamieszczono wywiad z lokalnym historykiem. Ukazał się również katalog pofestiwalowy Dybuk z Grodziska oraz plansza komiksowa autorstwa Michała Rzecznika o pobycie Marka Edalmana w Grodzisku po upadku powstania warszawskiego, gdzie razem z Adiną Blady Szwajgier, Aliną Margolis, Zofią Skrzeszewską, Icchakiem Cukiermanem, Cywią Lubetkin, Lubą Zylberg, Leą Borkowską-Zylbersztajn, Symchą Rotem, Tuwią Borzykowskim i Julianem Fiszgrundem ukrywali się w domu przy ulicy 3 Maja.

W 2021 roku, w ramach wystawy Ze Wschodu na Zachód, z Zachodu na Wschód. Historia jednej rodziny, ukazała się dwujęzyczna publikacja zatytułowana Ze Wschodu na Zachód, z Zachodu na Wschód. Labirynt Bronki, w której opisano historię rodziny Gerecht oraz sytuację belgijskich Żydów podczas okupacji.

Rok 2022 dostarczył aż trzy książki. Wydano żydowską historię miasta: Nasze miasteczko Grodzisk, będące tłumaczeniem z jidysz na polski i angielski tekstu napisanego w 1936 roku przez Salomona Neuhausa, grodziskiego Żyda, w którym opisano m.in. wygląd synagogi w Grodzisku. Ukazała się też pierwsza część z serii Byliśmy z Grodziska. Historie żydowskich rodzin, w której opisano sylwetki i losy wybranych rodzin pochodzących z Grodziska (m.in. rodziny Bender, z której pochodził chasydzki rabin Levi Icchok Bender, przywódca chasydów bracławskich). W ramach realizacji projektu instalacji zewnętrznej Labirynt Bronki wydano także pamiętnik Bronisławy Brandli Gerecht z lat 1915–1917, a także folder z symboliką macew na cmentarzu żydowskim w Grodzisku Mazowieckim.

W 2023 roku, podczas edycji Majse, podczas Festiwalu Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim miała miejsce premiera pierwszej publikacji poświęconej grodziskiej Wielkiej Synagodze. W książce opisano historię żydowskiej bożnicy oraz zaprezentowano nieznaną wcześniej fotografię synagogi autorstwa Romana Vishniaka, a także wiele archiwalnych zdjęć.

Wystawy upamiętniające żydowskie rodziny i dziedzictwo

Istotą działań festiwalowych jest prezentowanie dziedzictwa żydowskiego Grodziska i okolic. Od 2021 roku podczas Festiwalu Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim organizowane są wystawy upamiętniające żydowskie rodziny z Grodziska. W 2021 roku zaprezentowano historię rodziny Gerecht, właścicieli dwóch cegielni w Grodzisku: Henryków i Władysławów, skupiając się na postaci Bronisławy Brandli Gerecht. W 2022 roku, podczas edycji di FROJ (Kobieta), skupiono się na historii rodziny Frejdlich i żydowskich korzeni pochodzącej z Grodziska Mazowieckiego artystki sztuki współczesnej i feministycznej, Ewy Partum. Wystawa Frejdlichowie i Ewa Partum odbyła się w Galerii FKŻ zorganizowanej na terenie Dworca Kolejowego w Grodzisku.

Edycja w 2023 roku ukazała sylwetki członków rodziny Gancer, ich przedwojenne, rozbite na Grodzisk i Tyszowce, a także powojenne, toczące się w Dzierżoniowie i Izraelu losy. Na otwarciu wystawy obecni byli przeedstawiciele rodziny Gantzer, którzy przyjechali do Grodziska na zaproszenie Festiwalu.

Rok 2023 przyniósł również ważną dla żydowskiej tożsamości miasta wystawę Synagoga w Grodzisku, w której przedstawiono historię wybudowanej w XIX wieku, zdobionej przez Maurycego Apfelbauma synagogi, która została zniszczona przez nazistów w 1940 roku. Wystawa była pierwszą jakakolwiek działalnością na terenie gminy Grodzisk Mazowiecki ukazującą historię grodziskiej synagogi. Do wystawy powstał towarzyszący jej katalog.

Słuchowiska, podkasty i wideotreści

Każda edycja Festiwalu Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim to również działania w przestrzeni wideo i audialnej. Corocznie we współpracy z Rabinem Łodzi Dawidem Szychowskim powstają podkasty przybliżające zasady judaizmu, rejestrowane są spotkania eksperckie z uczestniczącymi w Festiwalu ekspertkami i ekspertkami udostępniane w formie podkastów lub nagrań wideo (m.in. z Rabinem Icchakiem Rapoportem).

Od 2020 roku powstaje również seria Gotowanie Online z Festiwalem Kultury Żydowskiej z krótkimi przepisami w formie wideo publikowanymi w internecie. Z przepisów można poznać dania kuchni izraelskiej i bliskowschodniej.

W 2022 roku audiowizualna artystka Joanna Szumacher stworzyła słuchowisko Córka Rabina oparte na książce pochodzącej z Kozienic, po ślubie mieszkającej w Grodzisku pisarki Malki Szapiro, potomkini Isroela Hopsztajna, wielkiego Magida z Kozienic i córki Jerachmiela Moszego Hopsztajna, jednego z rabinów Kozienic.

W 2022 roku na zamówienie Festiwalu Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim zespół Bastarda Trio opracował nowe aranżacje nigunów dynastii Szapiro z Grodziska, które następnie weszły w skład wydanej przez krakowską wytwórnię Audio Cave płyty Nizozot. Dynastię Szapiro z Grodziska utworzył w XIX wieku cadyk Elimelech Szapiro, ojciec Kalonimusa Szapiro i Jeszajahu Szapiro.

Wystąpili na festiwalu

• 2020: Mikołaj Grynberg, Miriam Synger, Anna Landau-Czajka, Adam Sitarek, Michał Rzecznik, MELECH, Remek Mazur-Hanaj i Paweł Nowicki, Shofar, Paweł Szamburski, DJ Fajngold.
• 2021: Martyna Steckiewicz, Joanna Podolska, Tomasz Raff i Katarzyna Neugebauer, Filip Springer, DJ Fajngold, Rabin Dawid Szychowski, Witold Rawski, Agnieszka Szurek, Maciej Płaza, Urszula Rybicka.
• 2022: Bente Kahan, Agata Tuszyńska, Ewa Partum, Mariusz Szczygieł, Krzysztof Modelski, Zofia Zięba, Hanna Kossowska, Kapela Timingeriu, Bastarda Trio, Blumental, Karolina Sulej, Rabinka Małgorzata Kordowicz, Rabin Icchak Rapoport, Krzysztof Bielawski, Magdalena Buda, Maciej Wirmański, Monika Leszczyńska, Mikołaj Szczęsny, Sara Stachowiak, Joanna Degler (Lisek), Marta Dziewańska, Marian Skwara, Janusz Sobieraj, Jakub Bendkowski, Roman Kurkiewicz.
• 2023: Rabin Shai Welfeld, Konrad Smoleński i Daniel Szwed (BNNT), Shalom Gantzer, Tropikal Camel, Patrycja Dołowy, Magdalena Sommer, Zbigniew Komorowski, Bella Szwarcman-Czarnota, Joanna Szumacher, Piotr Dąbrowski, Gabriela Nowak-Dąbrowska, Paweł Kulig, Sebastian Frąckiewicz, Mikołaj Tkacz, David Polonsky, El Khat, Adam Ben Nun, Wojciech Tworek, Konstanty Gebert, Ewa Kamińska-Bużałek, Rabin Yehuda Shapiro, Rabin Dawid Szychowski, Sylwia Chutnik, Jarosław Suchan.

Od 2022 roku centrum Festiwalu Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim organizowane jest w Parku im. hr. Skarbków w Namiocie Festiwalowym (Namiot FKŻ). To właśnie w tym miejscu odbywa się większość wydarzeń festiwalowych.